PRIRAŠTAJ U CRNOJ GORI ZA DECENIJU OPAO ČETIRI I PO PUTA: Bijela kuga kuca na vrata

Demograf Miroslav Doderović upozorava da će Crna Gora za sljedećih pet do šest godina ući u grupu zemalja gdje godišnje više ljudi umre nego što se rodi beba i da je potrebna državna strategija oporavka. Najgore je na sjeveru, ali i u Nikšiću, Cetinju, Ulcinju i Herceg Novom

U posljednjih deset godina, prirodni priraštaj u Crnoj Gori opao je četiri i po puta, pokazuju podaci do kojih je došao Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG). Demograf Miroslav Doderović upozorava da Crnu Goru samo nekoliko godina dijeli od toga da završi na listi zemalja u kojim za godinu više ljudi umre, nego što se rodi.

Prema podacima Uprave za statistiku Crne Gore (MONSTAT), broj živorođene djece bio je 2009. godine za 2.780 veći od broja umrlih. Taj broj je, međutim, na kraju prošle godine pao na nepunih 630.

"Priraštaj se posljednjih nekoliko godina spustio ispod 1.000 i ubrzano opada. Tako da ćemo mi za sljedećih pet do šest godina ući u grupu zemalja koje imaju negativan priraštaj", ocijenio je Doderović za CIN-CG.

Time bi se u zoni takozvane bijele kuge pridružili Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sloveniji i Srbiji. Najgora situacija je u Srbiji, gdje godišnje nestane jedan osrednji grad. Tokom 2018. godine u ovoj zemlji rođeno je gotovo 64.000 beba, ali je u istom periodu umrlo više od 101.000 osoba.

Prema prošlogodišnjim projekcijama Ujedinjenih nacija, negativni demografski trendovi usloviće smanjenje broja stanovnika u Crnoj Gori, pa bi 2050. u njoj živjelo 589.000 stanovnika. To, približno, odgovara populaciji iz popisa 1981. Do 2100. godine, prema ovim procjenama, Crna Gora će se vratitit na stanje iz 1950-ih – sa svega 454.000 stanovnika. 

U knjizi "Prazna planeta" autori Deril Briker i Džon Ibitson, međutim, prognoze UN-a smatraju optimističnim, tvrdeći da će broj stanovnika na Zemlji uskoro prestati da raste i zatim početi rapidno da opada. Briker je glavni izvršni direktor kompanije Ipsos za odnose sa javnošću, a Ibitson je poznati američki pisac i kolumnista. U pomenutoj knjizi, kao jedan od problema, oni ističu to što je stopa plodnosti u mnogim zemljama godinama ispod takozvane zamjenske od 2,1. Ona označava broj rođene djece po ženi koji je potreban za održavanje populacije.

Ovaj broj je u Crnoj Gori, prema podacima Statističke kancelarije Evropske unije (EUROSTAT), posljednjih godina između 1,7 i 1,8.

U Vladinoj Nacionalnoj strategiji održivog razvoja do 2030. godine stoji da se su rezultati posljednjeg popisa stanovništva pokazali nastavak sporijeg rasta populacije posljednjih decenija. Dok je stopa prirodnog priraštaja 1951. iznosila 20,8, a deset godina kasnije 20,4 na hiljadu stanovnika, u posljednja dva popisa  brojke su bile znatno drugačije – 4,3 u 2003. odnosno svega 2,2 u 2011. godini.

U strategiji se za oblast demografije pominje pronatalitetna politika, osiguravanje odgovarajućeg nivoa socijalnih davanja za djecu, jačanje porodičnih vrijednosti...

Iz Vlade nisu odgovorili CIN-CG-u na pitanja koje mjere njeni resori sprovode da bi mladi ostali u Crnoj Gori, ali i za podsticanja nataliteta, kao i koliko su zadovoljni postignutim i gdje vide prostor za napredak.

Među mjerama koje Vlada sprovodi u cilju jačanja nataliteta su tri pokušaja vještačke oplodnje na račun države i to što je dio stambenih kredita u okviru projekta "1.000 plus" bio namijenjen mladim bračnim parovima. Većinu ostalih mjera u ovom dijelu osmislile su opštinske vlasti. 

Prema zvaničnim podacima MONSTAT-a, u dvije trećine gradova broj umrlih je već premašio broj živorođenih. Stanje je godinama najgore na sjeveru, gdje je on negativan u svim gradovima osim u Rožajama. U centralnom regionu je negativan na Cetinju i u Nikšiću, a na jugu u Ulcinju i u Herceg Novom

U Pljevljima je najveći “minus”

Stanje se, doduše, mijenja iz godinu u godinu, pa je Nikšić imao 2018. godine pozitivan prirodni priraštaj (2) ali je prošle imao najgori negativni prirodni priraštaj (-72) poslije Pljevalja (-242). S druge strane, Danilovgrad je od negativnog priraštaja 2018. godine (-42), prošle zabilježio pozitivan priraštaj (8). Tuzi se prvi put pojavljuju na listi i bilježe pozitivan priraštaj (62).

Gotovo sve opštine među mjerama podsticaja imaju dodjelu besplatnih udbženika, ali dok ih pojedine dodjeljuju samo prvacima, u drugim one očekuju osnovce tokom cijelog školovanja.

Mada ima najveći negativni priraštaj u zemlji, pomoć koju nudi vlast u Pljevljima svodi se na dvije mjere. Prva je pomoć za rođenje djece - za prvo dijete roditelji će dobiti 150, za drugo 250 za treće 400, a za četvrto i svako sljedeće 500 eura. Ukoliko par dobije blizance dobiće 1.500 eura, a duplo više ukoliko dobije trojke.

„Budžetom opštine Pljevlja za 2020. opredijeljena su sredstva u iznosu od 50.000 eura", navodi se u odgovoru koji je CIN-CG-u dostavila sekretarka Emina Selihović. Ona je dodala da su budžetom planirana sredstva u iznosu od 800 eura kao „finansijska podrška bračnim parovima u ruralnim oblastima“.

Sa mjerama su, čini se, najdalje otišle Plužine, čije vlasti su svjesne da se mladi sve teže odlučuju za formiranje porodice. 

"S tim u vezi, opština Plužine preduzela je određene korake i donijela navedene mjere kako bi motivisala mlade ljude da ostanu na teritoriji Opštine, osobito vodeći računa o ruralnom području, osnivaju porodice i da svoju budućnost vežu za našu opštinu,“ istakla je za CIN-CG predstavnica Opštine Ljubica Kulić.

Kulić je pojasnila da od 2014. nezaposlenim porodiljama daju po 100 eura mjesečno do navršene dvije godine života djeteta. Od 2019. primjenjuje se i odluka o pomoći za novorođeno dijete. Roditelj za prvo dijete dobija jednokratno 500, za drugo 1.000, a za treće i svako naredno po 2.000 eura. Ovi iznosi se dupliraju ako je podnosilac zahtjeva vlasnik registrovanog poljoprivrednog gazdinstva na seoskom području.  Kako bi se materijalno pomoglo i olakšalo bračnim parovima u postupku vantjelesne oplodnje, od početka 2019. stupila je na snagu odluka o pomoći u sufinansiranju troškova i do 1.500 eura.

Kako je za CIN-CG kazala predstavnica Opštine Mojkovac Milica Ristić, oni su u prethodne dvije godine dva puta povećavali davanja iz domena dječje zaštite.

„Sa 55 eura, naknada za novorođeno dijete povećana je prvo na 100 eura, a zatim najnovijim izmjenama definisana na sledeći način: 300 eura za prvorođeno, drugorođeno i trećerođeno dijete, 400 eura za četvrtorođeno i 500 eura za petorođeno i svako sljedeće dijete u porodici. Svako novorođenče dobija i vrijedan poklon paket,“ pojasnila je ona.

Na pitanje, da li su te mjere dovoljne, s obzirom da se njena opština nalazi pri vrhu negativne liste, Ristić je kazala kako smatraju da ih treba dopuniti i proširiti, ali i da vjeruju da će se i realizacijom razvojnih projekata u gradu stvoriti uslovi za kreiranje novih radnih mjesta, što će dodatno uticati pozitivno i na prirodni prirastaj".

Iz susjedne Opštine Kolašin za prvo dijete daju 150, za drugo 200, treće 250, za četvrto 300 eura, a petorođeno i svako sljedeće po 350 eura. Za blizance su takođe namijenili 500 eura, a za trojke duplo više. 

„Svjesni da naša opština bilježi pad novorođenih, činimo sve što je u našoj mogućnosti i nadležnosti da taj trend prekinemo”, kazala je za CIN-CG sekretarka Nataša Šuković, ističući da su za povećanje stope nataliteta nužne i “multisektorske intervencije “. 

Doderović: zakašnjenje se mjeri decenijama

Opština Gusinje za svako novorođeno dijete izdvaja po 100 eura, dok šavnička daje po 300 eura.

,,Negativan priraštaj je problem sa kojim se suočavaju sve opštine sa sjevera Crne Gore, pa samim tim i Žabljak. Ako tome dodamo odliv radno sposobnog stanovništva, možemo konstatovati da su to fundamentalni problemi čitave države’’, izjavio je za CIN-CG predsjednik Opštine Žabljak, Veselin Vukićević.

On kaže da rade i na stambenom zbrinjavanju zaposlenih u lokalnoj upravi, ali i da se privodi kraju i izgradnja stambene zgrade Sindikata uprave policije. Nije na odmet, smatra Vukićević, ni to što pomažu otkup mlijeka tokom zimskog perioda, finansiraju nabavku solarnih panela na katunima, rade na poboljšanju seoske putne infrastrukture…

Menadžer Opštine Berane Vladimir Đaković kazao je da naknade ostvaruju majke sa prebivalištem u seoskom i prigradskom području opštine, koje imaju pravo na jednokratne naknade za treće i više novorođene djece.

"Za šesto i više novorođene djece jednokratna novčana pomoć iznosi 10.000, koje se dodjeljuju za adaptaciju postojećeg ili izgradnju novog stambenog objekta, pomoćnih objekata, nabavku poljoprivrednih mašina, formiranje ili povećanje stočnog fonda," kazao je on za CIN-CG. 

Četvrta po negativnom priraštaju je Opština Herceg Novi, a sekretarka za lokalnu samoupravu Vesna Samardžić kazala je da su početkom 2019. definisali posebnu naknadu za svako novorođenče.

„Ova naknada predstavlja poklon koji obezbjeđujemo kao stimulativnu mjeru u cilju porasta prirodnog priraštaja i ona iznosi 100 eura za svako novorođeno dijete, za treće dijete 300 eura, za blizance 1.000, a za trojke 3.000 eura,“ kazala je ona za CIN-CG.

Za ovu namjenu budžetom Opštine predviđeno je 50.000 eura. Samardžić, međutim, ističe da su njihove mogućnosti određene raspoloživim finansijskim sredstvima, „koja nisu na zavidnom nivou“.

„Svjesni realne potrebe da obezbjedimo preduslove za porast prirodnog priraštaja, lokalnim programom socijalnog stanovanja koji je usvojen krajem prošle godine predvidjeli smo mlade bračne parove kao posebnu ciljnu grupu kojoj namjeravamo da obebjedimo kupovinu stanova pod povoljnijim uslovima,“ kazala je Samardžić.

Tokom prošle godine, Prijestonica je podijelila 179 naknada za novorođeno dijete vrijednih 54.800 eura. U istom periodu je 47 žena dobilo pomoć namijenjenu za nezaposlene porodilje koje se nalaze na evidenciji Zavoda za zapošljavanje vrijednu 16.450 eura.

"Jasno je da se pitanju unapređenja nataliteta i prirodnog priraštaja ne može prilaziti jednostrano, niti samo kroz mjere koje se donose u ovoj oblasti na lokalnom i nacionalnom nivou. Tema zahtijeva ozbiljan multidisciplinarni pristup i punu posvećenost svih aktera," upozoravaju iz Prijestonice.

Profesor Doderović ističe da opštine nisu glavni kreatori ekonomskih i demografskih procesa, ali da su lokalne samouprave u ovom dijelu "više vođene političkom motivacijom ili nekim lokalnim interesima".

"Međutim, i one po nekoliko decenija kasne u preduzimanju mjera koje bi imale efekat demografske obnove. Neke opštine je trebalo da preduzmu mjere čim je došlo do pada prirodnoga priraštaja u odnosu na prethodnu godinu, deceniju ili popis. Međutim, one su kasno usvojile planove demografske obnove ili stimulisanja stanovništva. A na republičkom nivou, preko ove teme se prelazi bez komentara, šutnjom. Tako da je ovo veliki problem i izazov Crne Gore," kazao je Doderović za CIN-CG.

On dodaje da će ovi trendovi na duže staze da ugroze kompletan sistem Crne Gore. Vlada, prema njegovom mišljenju, treba da usvoji strategiju demografskog oporavka, da predvidi značajna sredstva, formira institucije i timove koji bi se bavili ovom temom.

I drugima se dešava ali oni nešto rade

Čelnica Udruženja Roditelji Kristina Mihailović napominje da pad priraštaja nije nešto što je tipično za Crnu Goru nego za veliki broj zemalja, ali da jeste “netipično da se ništa ne preduzima”.

“Tražli smo i od premijera da se sastanemo i o tome razgovaramo, više puta, ali nije imao vremena niti nas je ikada udostojio odgovora. Zvanična istupanja predstavnika institucija se odnose i na to da je prirodni priraštaj pozitivan, a zanemaruje se činjenica da pada već odavno i da će vrlo brzo preći u negativan trend”, kazala je ona za CIN-CG, objašnmjavajući da pojedini resori ističu mjere koje preduzimaju, ali da to ne predstavlja sistemski odgovor na problem.

Mihailović smatra da moraju postojati različiti sistemi podrške porodicama na svim nivoima u državi, koji ne bi bili samo finansijski, već i organizacioni, sa više sistema podrške, posebno ističući da bude dobro uređen dio koji se tiče vrtića i škola.

“Sve to zajedno bi moglo da mijenja stvari na bolje. Samo je pitanje kada će se to shvatiti i još važnije, kada če se početi raditi na tome,” kazala je ona.

Kosovo u plusu 18.500, Srbija duplo više u minusu

Crna Gora se nalazi u grupi četiri zemlje regiona u kojima se i dalje bilježi pozitivan prirodni priraštaj. Osim nje, tu su i Albanija, Kosovo i Sjeverna Makedonija.

Priština je na kraju 2018. godine bila "u plusu" 18.500, Tirana 7.130 a Skoplje malo više od 1.600, pokazuju zvanični podaci za period koji je CIN-CG dobio od EUROSTAT-a. 

S druge strane, negativan priraštaj je u BiH, Hrvatskoj, Sloveniji i Srbiji. 

Najveći minus zabilježen je na kraju prošle godine u Beogradu - 37.680, zatim Zagrebu 15.761, Sarajevu 8.277 i Ljubljani 900.

Srbija daje naknade i do desete godine djeteta

Problemom demografije i populacione politike u Vladi Srbije do sada je bila zadužena ministarka bez portfelja Slavica Đukić Dejanović. 

Iz njenog kabineta kazali su za CIN-CG da je u martu 2018. donijeta Strategija podsticanja rađanja, koja predstavlja osnovu za sprovođenje pronatalitetnih mera, počevši od ublažavanja ekonomske cijene podizanja djeteta, usklađivanja rada i roditeljstva, populacione edukacije, daljeg unapređenja postupka biomedicinski potpomognutog oplođenja i očuvanja reproduktivnog zdravlja...

U protekle četiri godine izdvojeno je oko dvije milijarde dinara (15,9 miliona eura) za 112 različitih gradova i opština. 

Zakonom o finansijskoj podršci porodici sa djecom, koji je usvojen 1. jula 2018, predviđeno je povećanje roditeljskog dodatka. Roditelji za prvo dijete jednokratno dobijaju 100.000 dinara (oko 795 eura), za drugo 10.000 dinara mjesečno dvije godine (oko 80 eura), za treće po 12.000 dinara mjesečno 10 godina (oko 95 eura), a za četvrto 18.000 dinara mjesečno tokom 10 godina (oko 145 eura). Zakon je omogućio i velikom broju žena da prvi put steknu mogućnost ostvarivanja prava na naknade u periodu po rođenju djeteta.

"Ova novina odnosi se na žene koje nisu u stalnom radnom odnosu, već su radno angažovane po osnovu privremenih i povremenih poslova, ugovora o delu, autorskih ugovora, kao i na vlasnice poljoprivrednog gazdinstva i poljoprivredne osiguranice," kazali su za CIN-CG iz kabineta ministarke.

U saradnji sa Privrednom komorom Srbije ustanovljena je nagrada Prijatelj porodice, koja će se dodjeljivati kompanijama koje su stvorile porodično i prijateljsko okruženje, a koje zaposlenima omogućava usklađivanje rada i roditeljstva.

Iz kabineta ministarke Đukić Dehjanović kažu da su bitne mjere i na lokalnom nivou, pa je pored tri pokušaja vještačke oplodnje na teret države, vlast u Beogradu odlučila da za parove na svojoj teritoriji finansira i četvrti.

"Predložene aktivnosti predstavljaju jasan, dugoročan, strateški odgovor države u cilju povećanja nataliteta i održivog populacionog razvoja Srbije. Republika Srbija je 2019. završila sa većim brojem novorođenih beba (341) u odnosu na 2018," navodi se u odgovoru iz ovog resora.

Dijasporom se puni birački spisak

Ministarstvo unutrašnjih poslova je zaključilo birački spisak za predstojeće parlamentarne izbore,na kojima pravo glasa ima 540.026 birača.

Opozocija i dio civilnog sektora su više puta upozoravale na netačnost biračkog spiska, imajući u vidu da u Crnoj Gori ima samo oko 620.000 stanovnika.

U korist njihovih sumnji i govori podatak da je, prema izvještaju o radu Ministarstva prosvjete za 2019, gotovo 118.000 djece bilo upisano u vrtiće, osnovne ili srednje škole. Ovaj broj ne uključuje djecu koja još nisu u dobu da idu u vrtić.

U biračkom spisku je veliki broj crnogorskih državljana koji godinama ili čak decenijama žive u inostranstvu, ali nisu odjavili prebivalište. 

Iz MUP-a nisu odgovorili CIN-CG-u koliko je državljana napustilo Crnu Goru za posljednjih 10 godina.

Miloš RUDOVIĆ
Marija KRIVOKAPIĆ
naslovna fotografija Boris Pejović/Vijesti