KONVERZIJA – SKRIVENO NASILJE NAD LGBTIQ+ OSOBAMA: Opasna metoda o kojoj se malo zna

Konverzivne prakse, o kojima se rijetko govori u Crnoj Gori, opasne su po pripadnike LGBTIQ+ zajednice, a sprovode ih vjerski predstavnici, ponekad i psiholozi. Ispovjesti sagovornika CIN-CG, koji su prošli kroz te prakse, pokazuju da su se one sprovodile u Crnoj Gori. Civilni sektor ukazuje da nema adekvatnih istraživanja o tom problemu. Istovremeno, ne postoji zakon koji bi regulisao rad psihologa, niti institucija koja bi ih kontrolisala i izdavala licence

Jovana Damjanović

Rajko, (ime sagovornika poznato je redakciji) dolazi iz malog grada na sjeveru Crne Gore. Kada je svojoj porodici povjerio svoje seksualno opredjeljenje, roditelji su ga odveli kod ljekara kako bi ga „izliječio“. Pregled je obavljen u privatnoj kući. 

„Sve je počelo razgovorom a završilo se pregledanjem mog tijela, samim tim i polnog organa. Nije dugo trajalo, jedna izrazito neprijatna seansa“, kaže Rajko za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG). 

Pošto je prijetio da će se odseliti od kuće, u slučaju da ga porodica ponovo natjera da ode kod tog ljekara, na tome se završilo.

Konverzija ili takozvana „reparativna terapija“ je pseudoterapija koja se sprovodi nad LGBTIQ+ osobama u cilju promjene njihove seksualne orijentacije ili rodnog identiteta.

Tea Dakić, specijalistkinja psihijatrije i magistarka bioetike na Klinici za psihijatriju u Kliničkom centru Crne Gore (KCCG), ističe da se prakse konverzije, koje polaze od stanovišta da su istopolna orijentacija i rodni identitet drugačiji od cisrodnog patološki i bolesni, najstrože se osuđuju u psihijatriji, kako to jasno saopštava i Svjetska psihijatrijska asocijacija.

„Medicina zasnovana na dokazima danas zna da biti lezbejka, gej, biseksualna ili transrodna osoba, predstavlja prirodne varijacije ljudske seksualnosti i rodnog identiteta, i da ove varijacije ne predstavljaju poremećaj ili bolest koji bi zahtijevali liječenje. Samim tim, svi pokušaji da se to učini, suprotni su medicinskoj etici“, pojašnjava Dakić. 

Konverzija je pogrešna i ni na čemu utemeljena patologizacija LGBTIQ+ identiteta, navodi Dakić, i dodaje da ona u konzervativnim i patrijarhalnim sredinama, ove osobe može izložiti riziku da budu primorani na takozvane “konverzivne” ili “reparativne” procedure.

„Ove opasne i neetične prakse, sprovode se u pokušajima da se promijeni nečija seksualna orijentacija i/ili rodni identitet, kako bi se iste uklopile u heteronormativna očekivanja društva“, objašnjava ona.

O konverziji se rijetko govori

Uroša, nije pravo ime sagovornika, je porodica vodila na „istjerivanje đavola“, odnosno egzorcizam. Kaže da su njegovim roditeljima vjerski predstavnici rekli da je u njemu „nešto demonsko“. Pokušavali su da ga „izliječe“ od njegovog rodnog identiteta. 

„Bio sam za stolom gdje me je sveštenik prskao vodom i izgovarao molitve. Osjećao sam se kao lud“, kaže Uroš za CIN-CG. 

On se zauzeo za sebe i napustio porodično okruženje kao još uvijek maloljetan. Uroš je doživio ovo iskustvo prije sedam godina, a par godina kasnije pomirio se sa porodicom, kada su uvidjeli svoju grešku.

Marica Vlahović, iz Kancelarije za LGBTIQ+ lica Glavnog grada, potvrđuje da jeste čula za slučajeve pokušaja konverzije, starije ili skorije, ali nijedan trenutno aktuelan. O njima saznaje na radionicama u organizaciji Kancelarije za LGBTIQ+ lica, ili iz prethodnog iskustva dok je radila u nevladinom sektoru. 

„Bez namjere da kopamo po starim slučajevima, ne znam ni koliko je relevantno niti da li je taj psiholog i dalje u praksi, ali pamtim jedan slučaj od ranije kada je jedna djevojka govorila da joj je psihološkinja davala kontakt momka koji je gej u pokušaju da ih spoji. Slične stvari su se dešavale drugim ljudima kod tog psihologa“, navodi Vlahović. 

Češće se, ipak, dešavalo da joj ispričaju da su ih bliski srodnici vodili u vjerske organizacije, na „istjerivanje đavola“, ili da se prosto okrenu vjeri. 

Ona tvrdi da je ova oblast nasilja nad LGBTIQ+ osobama neispitana i potpuno nekontrolisana, kao i da nemamo adekvatna istraživanja kojima su u fokusu ova pitanja. 

„Znam za slučaj da su bili kod psihologa, pa neko kaže da je biseksualan, pa mu oni kažu „to je faza, ti se tražiš, ne znaš šta hoćeš od života“. Ne kažem da su oni praktikovali konverzivnu terapiju, ali ipak ima dijela da su nesenzibilisani“, kaže Vlahović.

Dakić nema saznanja da se konverzija sprovodi u Crnoj Gori, i nada se da zaista jeste tako. Ona naglašava da se praksa takozvane konverzije ne može i ne smije nazvati terapijom, jer niti je naučno niti etički utemeljena, a pri tom je veoma štetna.

„Iako mi nije poznato da postoji domaća legislativa koja eksplicitno zabranjuje ove prakse, moramo znati da se u drugim zakonskim rješenjima koja se odnose na zabranu diskriminacije po osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta, ali i onima koji se odnose na prava pacijenata, nalaze valjane zaštite od diskriminatornog tretmana po osnovu ličnih svojstava osoba, kao i zaštite od neželjenih procedura u okviru zdravstvenog sistema. Nadam se da će se i zakon o psihološkoj djelatnosti kada bude usvojen baviti tim temama“, poručuje Dakić.

Crna Gora je punopravna članica brojnih međunarodnih tijela, od Ujedinjenih nacija (UN), Savjeta Evrope, preko Svjetske medicinske asocijacije do Svjetske zdravstvene organizacije, što obavezuje Crnu Goru da se pridržava deklaracija, konvencija i stavova ovih entiteta, a to je da prakse „konverzije“ treba odbaciti, odnosno sankcionisati. 

„Kada se radi o medicinskim radnicima, Etički kodeksi ovih svjetskih organizacija, koji se i u Crnoj Gori primjenjuju, dodatno podsjećaju i nedvosmisleno naglašavaju da je neetično je da ljekari učestvuju u bilo kom obliku bilo koje “konverzivne” ili “reparativne” procedure. Tako da su stvari tu prilično jasne“, dodaje Dakić.

Šteta nastala konverzijom ispravlja se adekvatnom psihološkom terapijom

Vlahović ističe činjenicu da sa velikim dijelom LGBTIQ+ zajednice, Kancelarija, pa ni nevladin sektor nema direktan kontakt, što ih čini teško dostupnim za pružanje bilo kakve vrste pomoći ili prostog saznanja o konkretnim problemima.

Takve prakse i principi i dalje se, nažalost, dešavaju u bližoj porodici, smatra Vlahović, što ih čini vrlo osjetljivom oblašću i za razgovor i za potencijalne prijave.

„Ljudi koji i dođu kod nas na neku aktivnost, opet su donekle i osviješćene i osnažene da bi i prepoznale i reagovale na nasilje, ali šta se dešava sa onim dijelom zajednice koji ne vidimo ili zajednici na sjeveru, ili u manjim sredinama, na sjeveru. Jednostavno u neke stvari nemamo uvid. Ja vjerujem da mi imamo sada i osviješćeni stručni kadar, da se o tome priča otvoreno, e sad šta se dešava sa nekim pseudo terapeutima to nam je nepoznato, jer nemamo zakon o psihološkoj djelatnosti i teško je uspostaviti kontrolu“, pojašnjava Vlahović.

U slučajevima kada učesnici radionica spomenu da prolaze ili su prolazili kroz konverziju, ali i neku drugu vrstu nasilja, iz Kancelarije za LGBTIQ+ lica, upućuju ih na organizacije koje pružaju usluge pravne i psihološke pomoći, naglase na koji način mogu prijaviti, ali taj dio ostane na pojedincima da odluče da li će tako postupiti. 

Dakić naglašava da konverzivne metode nemaju utemeljenje u nauci i medicini, one su i direktno u koliziji sa osnovnim postulatima ljudskih prava u smislu prava na autonomiju, na poštovanje dostojanstva kao i prava na tjelesni integritet.

„Brojna istraživanja, a što potvrđuju i stavovi Svjetske zdravstvene ogranizacije (SZO) i Svjetske medicinske asocijacije, potvrdila su da osim što prakse “konverzije” nemaju efekta u onome čemu teže, one su i ozbiljno štetne po zdravlje osoba koje su im podvrgnute, s obzirom da je dokazano da mogu dovesti do niskog samopoštovanja, zloupotrebe supstanci, anksioznosti, post-traumatskog stresnog poremećaja, depresije, osjećanja krivice, beznadežnosti i bezizlaznosti, pa i do suicidalnosti i suicida“, ističe ona.

Sprovođenje konverzije ili sličnih praksi, negativno utiče i na povjerenja pacijenata u zdravstveni sistem, pa mogu dovesti do toga da LGBTIQ+ osobe izbjegavaju pristup zdravstvenoj zaštiti iako im ona, iz bilo kog razloga, može biti potrebna.

„Nije manje važno ni da tamo gdje ove prakse postoje i gdje nisu zabranjene, društveni kontekst je takav da je dodatno hostilan prema LGBTIQ+ osobama, i dozvoljava rasprostranjenost negativnih stavova prema varijetetima seksualnosti i roda, što može dodatno povećati rizike po bezbjednost, zdravlje i ljudska prava LGBTIQ+ osoba koje u takvim sredinama žive“, naglašava Dakić.

U radu sa osobama koje su doživjele neku vrstu traumatizacije zbog njihove seksualne orijentacije ili rodnog identiteta, fokus se stavlja na podržavajući i prihvatajući odnos. Ističe se, pojašnjava Dakić, da njihovo opredjeljenje i identitet ne mogu biti pogrešni ili patološki, već je način na koji su tretirani od strane okruženja bio pogrešan i patološki, i da oni za takva iskustva nijesu niti mogu biti odgovorni.

„Ovakav trauma-informisani pristup ima za cilj da podstakne oporavak, rezilijentnost i lični rast LGBTIQ+ osoba i zajednica“, zaključuje ona.

U Crnoj Gori trenutno ne postoji zakon koji bi regulisao rad psihologa niti institucija koja bi ih kontrolisala i izdavala licence. Skupština Crne Gore je trebalo da do kraja prošle godine usvoji Zakon o psihološkoj djelatnosti, koji će, između ostalog, odrediti uslove i način obavljanja psihološke djelatnosti i uspostaviti kontrolu kvaliteta rada psihologa.