PRAVNI OKVIR JOŠ NE GARANTUJE ZAŠTITU MANJINA: Diskriminacija i dalje prisutna

Crna Gora bi mogla ostati bez višemilionske podrške iz EU namijenjene za unaprjeđenje ljudskih prava ako ne usvoji, između ostalih uslova, i Zakon o pravnom prepoznavanju rodnog identiteta na osnovu samoodređenja, koji je pripremljen, ali se o njemu još nije ni raspravljalo u Skupštini 

Tijana Lekić/Kristina Radović

Reformska agenda Vlade Crne Gore za pristupanje Evropskoj uniji (EU), predviđa kada je unapređenje ljudskih prava u pitanju između ostalih stvari i usvajanje Zakona o pravnom prepoznavanju rodnog identiteta na osnovu samoodređenja (Zakon), smanjenje broja žalbi Zaštitniku ljudskih prava Crne Gore (Ombudsman) kao i poboljšanje evidencije sudskog praćenja i pravosnažnih odluka u slučajevima diskriminacije, rekli su iz Ministarstva ljudskih i manjinskih prava (MLJMP) za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).

Kada se ti uslovi ispune EU će opredijeliti Crnoj Gori gotovo šest miliona za dalje unaprjeđenje ljudskih prava, dodali su iz MLJMP.

Iako je usvajanje Zakona jedna od obaveza Reformske agende u procesu pristupanja EU 2024-2027, do toga još nije došlo uprkos činjenici da je Zakon bio spreman za usvajanje još krajem 2024. godine.

Predlog zakona je dobio zeleno svijetlo Evropske komisije (EK), kao i ključnih međunarodnih organizacija ljudskih prava. Iz Asocijacije Spektra naveli su za CIN-CG da je pored opozicije i dio partija skupštinske većine javno saopštio da će podržati Zakon, između ostalih i Pokret Evropa sad (PES).

Međutim, iz MLJMP, resora Fatmira Gjeka, kažu da su tri puta kandidovali Predlog zakona ali se o istom nije raspravljalo zbog „traženih dodatnih konsultacija“.

Upitani da li neke partije skupštinske većine opstruiraju usvajanje Zakona, iz MLJMP su odgovorili za CIN-CG da Zakon neće ostati zanemaren od strane poslanika/ca koji zastupaju interese svih građana/ki jer „ova obaveza se ne može zaobići kao i značajan doprinos koji možemo ostvariti“.

„EU ohrabruje Crnu Goru da bez odlaganja usvoji Zakon. Ovo je u skladu sa Izvještajem o ocjeni ispunjenosti privremenih mjerila za Poglavlje 23 za Crnu Goru, u kojem EU poziva Crnu Goru da sistematski pojača napore u zaštiti prava LGBTIQ+ osoba“ kazu za CIN-CG iz Delegacije EU u Crnoj Gori.

Uočljiv pad na Duginoj mapi

Nazadovanje u poštovanju LGBTIQ+ prava u Crnoj Gori može se uočiti i na Duginoj mapi ILGA Europe, koja prikazuje zaštitu prava LGBTIQ+ osoba širom Evrope. 

Crna Gora je 2022. bila na visokom osmom mjestu u Evropi i imala 63 odsto bodova. Od tada naglo pada - 2023. godine je na 12. mjestu, da bi u 2024. pala na 20. mjesto u Evropi sa svega 48 odsto bodova.

ILGA Europe u svom monitoringu ukazuje da je usvajanje Zakona neophodno kako bi transrodne osobe stekle pravo da promijene oznaku pola u zvaničnim dokumentima, bez invazivnih medicinskih zahtjeva ili sudskih procedura.

Čak i kada je neki zakon usvojen, ne garantuje zaštitu manjima.

„Zakon o životnom partnerstvu lica istog pola tehnički ne postoji“, kažu iz Asocijacije Spektra. „Godine 2020. napravili smo značajan korak kada je zakon usvojen, međutim, u međuvremenu nijedan podzakonski akt nije donesen. Naime, trebalo je izmijeniti 36 zakona, podzakonskih akata ili drugih pravnih propisa kako bi se crnogorski pravni sistem uskladio s ovim Zakonom. To se, nažalost, nije desilo“.

To znači da je formalno moguće u Crnoj Gori da partneri stupe u istopolnu zajednicu, ali da su im mnoga prava uskraćena, jer Zakon o istoplnom partnerstvu nije usklađen sa pravnim poretkom zemlje.

„Nakon stupanja u zajednicu, ne možete ostvariti prava poput nasljeđivanja ili posjeta partneru u bolnici. Bukvalno, sve ono što je trebalo da bude omogućeno Zakonom, u praksi nije se ostvario. Jedini zakoni koji su izmijenjeni odnose se isključivo na poreze“, kažu iz Spektre. 

U Crnoj Gori nema zaštite prava interpolnih osoba

Zabrinjavajući podatak koji proističe iz monitoringa ILGA Europe je taj da crnogorski sistem ne prepoznaje interpolne osobe. 

Interpolne osobe su rođene sa polnim karakteristikama, kao što su genitalije, hromozomi ili hormoni, koje ne odgovaraju tipičnim definicijama muškog ili ženskog pola. Interpolne varijacije su prirodne i prisutne često pri rođenju, ali mogu postati očigledne i kasnije u životu. 

Iako prema Ujedinjenim nacijama (UN) i Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (SZO) od 0,05 do 1,7 odsto populacije se rađa sa interpolnim karakteristikama, u Crnoj Gori te ljude ne prepoznaju.

U mnogim društvima interpolne bebe i djeca se često podvrgavaju medicinskim intervencijama, kao što su operacije ili hormonske terapije, kako bi im se pol "prilagodio" društvenim normama. Aktivisti za ljudska prava se bore za pravo interpolnih osoba na tjelesni integritet i donošenje sopstvenih odluka o tijelu kada budu dovoljno stari da daju informisani pristanak.

,,Za interpolne osobe nemamo statistiku koliko ih ima, ne znamo šta se radi po zdravstvenim institucijama. Ono što znamo je da se uglavnom na interpolne bebe vrše operacije prilagođavanja, a često ta osoba to nikad ne sazna. Kod nas ti ljudi za sistem ne postoje, ali je nemoguće da ih nema“, kažu iz Spektre.

Prema Duginoj mapi šest evropskih država, Njemačka, Grčka, Island, Malta, Portugal i Španija su zabranile medicinske intervencije prilagođavanja bez saglasnosti interseksualnih osoba.

Poteškoće EU u oblasti ljudskih prava 

„Već skoro dvije decenije pitanje prava LGBTIQ+ zajednice postalo je pokazatelj koji EU koristi za testiranje postojanja i poštovanja sistema zaštite ljudskih prava u zemljama koje namjeravaju da se pridruže organizaciji“, kaže za CIN-CG, profesorica sociologije i međunarodnih odnosa na Univerzitet Metropolitan u Londonu Franćeska Romana Amaturo, čiji je doktorski rad fokusiran na socio-pravnu analizu sudske prakse Evrospkog suda za ljudska prava (ESLJP) u vezi sa seksualnom orjentacijom i rodnim identitetom.

Ona smatra da je kroz ova pitanja EU razvila status značajnog aktera u međunarodnoj zaštiti ljudskih prava, djelimično i kako bi obnovila samu ideju evropskog projekta, koji je prijetio da ostane isključivo ekonomske prirode. 

Amaturo ukazuje da prava LGBTIQ+ osoba postaju neka vrsta avangarde ili tačka pregovora, sukoba i često neslaganja između EU i zemalja kandidata, a nekad i zemalja članica. Utisak je da zemlje kandidati, kako bi se ispunili uslovi i postali članovi kluba, trebaju biti pragmatični i pokazati svoje najbolje lice po pitanju prava LGBTIQ+. 

Zbog pragmatičnog pristupa, ona smatra, da često zemlje kandidati za članstvo uspijevaju da pregovaraju o promjenama pravnog okvira, ali da ne mijenjaju strukturu sistema koji i dalje favorizuje zlostavljanje i marginalizaciju ovih grupa. 

„EU kreiranjem liste uslova za ljudska prava koje treba implementirati sigurno ima plemenitu dimenziju, ali rizikuje i da bude percipirana, pa i instrumentalizovana, od strane onih političkih snaga zemalja kandidata koje igraju na nacionalističke osjećaje i koje prava LGBTIQ+ osoba vide kao spoljno naređenje“ ukazuje profesorica. 

Međutim, ona dodaje, bilo bi pogrešno misliti da je ovaj problem prisutan samo u zemljama kandidatima za članstvo u EU i navodi negativne primjere vlade Đorđe Meloni u Italiji, ili vlade Viktora Orbana u Mađarskoj. „Postojanje pravnog okvira zaštite ne sprječava povratak institucionalizovane homofobije i transfobije“, kaže za CIN-CG Amaturo.

Po njenom mišljenju EU treba ozbiljnije da razmisli o neželjenim efektima kojima ovaj pristup ‘top-down’ oko prava LGBTIQ+ doprinosi, ne samo homofobičnim, već i antievropskim i nacionalističkim tendencijama. Amaturo smatra da je neophodno, unutar same EU, raditi na razvoju koherentne i organski usmjerene politike u vezi sa ljudskim pravima. 

„Na primjer, po pitanju prava migranata i tražilaca azila, EU već dugo prihvata dehumanizujući pristup koji je često otvoreno rasistički i sigurno ne pomaže zemljama kandidatima da prihvate navodni moralni autoritet koji EU želi da ima prilikom postavljanja svojih uslova za pristupanje“, zaključuje Amaturo.

Mađarska – nova vlast, korak nazad 

Jedan od primjera kako je promjena vlasti uticala na prava LGBTIQ+ osoba je Mađarska, koja je članica EU od 2004. godine. Socijalističko-liberalna vlada koja je bila na vlasti od 2002. do 2010. godine imala je relativno povoljan pristup pravima LGBTIQ+ osoba.

„Oni su postepeno proširivali prava, usvojili antidiskriminatorne zakone, prepoznali su istopolne brakove i uveli dodatne odredbe o zločinima iz mržnje,” kaže za CIN-CG projektni koordinator mađarske civilne organizacije Hater, Tamas Dombos.

Međutim, tvrdi on, 2010. godine u Mađarskoj dolazi do potpune promjene diskursa. Novi Ustav Mađarske iz 2012. godine definisao je brak kao zajednicu muškarca i žene, čime je isključena mogućnost braka između osoba istog pola.

Ustavna reforma 2020. godine je zvanično zabranila usvajanje djece od strane istopolnih parova. Iste godine ta vlada je zabranila oznaku promjenu pola u zvaničnim dokumentima.

„Fidesova vlada prvo je uvela blagi homofobni diskurs o tradicionalnim porodičnim vrijednostima i zaštiti braka, da bi od 2019. godine prešla na otvoreni homofobni i transfobni diskurs. Prvi ministar Viktor Orban je povezao pitanja LGBTIQ+ osoba sa pedofilijom i na osnovu te diskriminacije mađarski parlament je u 2021. godini uvojio zakon o anti-LGBTIQ+ propagandi koji ograničava diskusije i prikazivanje LGBTIQ+ osoba u školama i medijima“, objašnjava Dombos.

Kao odgovor, EK je u julu 2021. godine pokrenula postupak protiv Mađarske, tvrdeći da zakon krši ljudsko dostojanstvo, slobodu izražavanja, pravo na informisanje, privatnost i pricincip nediskriminacije. Pošto Vlada Mađarske nije dala zadovoljavajuće odgovore, Komisija je u julu 2022. godine slučaj predala Sudu pravde EU, koji ima ovlašćenja da nametne izmjene nacionalnog zakonodavstva.

U međuvremenu, 15 država članica EU, zajedno sa Evropskim parlamentom izrazilo je podršku pravnom postupku protiv Mađarske, naglašavajući da je zakon disktriminatorski i da se protivi temeljnim vrijednostima EU.

Iz Budimpešte su pokušali da legitimišu Zakon oslanajući se na referendum 2022. godine, koji je pokazao široku podršku vladi, ali ipak nije dostigao neophodan broj glasova. 

Trenutno je slučaj i dalje u postupku Sudom pravde EU, a dalji razvoj događaja se očekuje.

Kakva će biti sudbina prava LGBTIQ+ osoba u Crnoj Gori

Ukidanje vladinih programa za promovisanje različitosti kao i izdavanje nove naredbe koja priznaje samo dva pola, muški i ženski bila je jedna od prvih odluka novoizabranog predsjednika Sjedinjenih Američkih Država (SAD) Donalda Trampa.

,,Pošaljite obavještenje svim zaposlenima u kancelarijama za raznovrsnost, jednakost, inkluziju i pristupačnost da su stavljeni na plaćeno administrativno odsustvo“, navodi se u memorandumu Kancelarije za upravljanje kadrovima SAD-a, objavljenom i na platformi X. Istovremeno je saopšteno da se ukidaju sve inicijative, kancelarije i programi koji se odose na različitost i inkluziju manjinskih grupa i zajednica.

Takođe, Tramp je nedavno potpisao izvršnu naredbu kojom bi ministar odbrane Pit Hegset trebao da preispita politiku Pentagona o transrodnim vojnicima, što mnoge navodi na zaključak da bi transrodnim vojnicima mogla biti zabranjena služba u vojsci.

Trampovu izjavu o postojanju samo dva pola pozdravio je predsjednik Skupštine Crne Gore Andrija Mandić koji je u jednoj televizijskoj emisiji rekao da se Amerika vraća zdravom razumu.

„Mandić je odavno poznat po stavovima koji su suprotni promovisanju ljudskih prava LGBTIQ+ zajednice. Njegova politička retorika često se oslanja na tradicionalistične i konzervativne vrijednosti koje marginalizuju različite društvene grupe, uključujući LGBTIQ+ osobe“ kaže za CIN-CG direktorica Queer Montenegro Staša Baštrica.

Mandićevo podržavanje stavova novoizabranog predsjednika SAD-a može se posmatrati kao još jedan signal da će nastaviti politike koje ponižavaju ljudska prava. „U kontekstu Crne Gore, to bi moglo značiti dodatne prepreke u implementaciji i jačanju zakonodavnih rješenja koja štite prava LGBTIQ+ osoba, ali i otežavanje rada organizacija koje se bore za unaprjeđenje položaja tih ljudi u Crnoj Gori“, kaže Baštrica.

„Posljedice ovih mjera će imati širi globalni uticaj. SAD su dugo bile uzor i predvodnik u promociji ljudskih prava, uključujući prava LGBTIQ+ osoba“, dodaje Baštrica.

Iako je SAD trenutno ukinuo finansiranja programa za različitost i inkluziju, EU nastavlja da ih promoviše i podržava.

Koliko će ovi Trampovi stavovi uticati na jačanje desnih snaga u Crnoj Gori, koje se protive brojnim pravima LGBTIQ+ osoba ostaje da se vidi. Ono što je sada sigurno jeste da su zakoni koji su već spremni, na čekanju. Iz MLJMP za CIN-CG kažu da je predlog Zakona o samoodredjenju, koji je trebalo da bude usvojen još prošle godine, uvršten u program rada Vlade za 2025.

Usvajanje djece moguće u 23 evropske zemlje 

U Crnoj Gori istopolnim partnerima nije dozvoljeno usvajanje djece. Na globalnom nivou 36 država dozvoljava istopolnim parovima da usvoje djecu, piše na sajtu Međunarodne asocijacije lezbejki, gejeva, biseksualnih i interseksualnih osoba (ILGA).

Države koje su dozvolile usvajanje djece su najvećim dijelom u Evropi, Sjevernoj i Latinskoj Americi. Te države su dozvolile sklapanje istopolnih brakova ili građanskih partnerstava.

Holandija je 2001. godine postala prva država na svijetu koja je istopolnim parovima dozvolila usvajanje djece. Taj put su slijedile 22 evropske države, devet saveznih država u Americi, te Južna Afrika, Izrael, Tajvan, Australija i Novi Zeland.

Još jedan problem sa kojim se suočavaju LGBTIQ+ osobe koje žele usvojiti djecu je veoma mali broj djece dostupan za usvajanje u tim zemljama, pa mnogi istopolni parovi pokušavaju sami da dobiju djecu.

Postoji nekoliko načina: za muškarce, rješenje je često surogat majka, za lezbejske parove korišćenje sjemena donatora.

Većina država, koja dozvoljava istopolne brakove, prepoznaje pravo lezbejskim parovima da koriste tretman oplodnje kako bi započele porodicu, služeći se sjemenom donatora i jajašcetom jedne od dvije moguće majke.

Na primjer u Francuskoj, lezbejski parovi dobili su pristup tretmanima oplodnje tek 2021, osam godina nakon što je na snagu stupio osporavani zakon o istopolnim brakovima.

Za gej muškarce koji dobijaju djecu putem surogat majke postoji problem što je surogat majčinstvo zabranjeno u mnogim evropskim državama, među kojima su Francuska, Njemačka, Italija, Španija, Švedska, Crna Gora, Srbija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Albanija, Kosovo i mnoge druge.

U prošlosti Tajland i Indija, bile su vodeće destinacije za komercijalno surogat majčinstvo, ali je posljednjih godina takva praksa ograničena.

Surogat majčinstvo je legalno u Kanadi, kao i u mnogim državama SAD-a, ali status roditelja može često biti doveden u pitanje kada se vrate u zemlje koje zabranjuju ovaj način.

U Italiji, na primjer, vlada premijerke Meloni obećavajući da podržava tradicionalne porodične vrijednosti, rekla je lokalnim vlastima da prestanu sa upisivanjem djece rođene u inostranstvu u istopolnim zajednicama.

Samo nekoliko država daje pravo surogat majčinstva za gej parove, među njima su Južna Afrika, Izrael i Kuba.