ZAGAĐENJE KOJE VLADA IGNORIŠE: Pazite, vazduh vreba na vas

Crna Gora je treća država sa najsmrtonosnijim vazduhom u Evropi, a prema podacima IJZ-a zagađenje vazduha doprinosi prijevremenoj smrti oko 1.200 stanovnika godišnje, pri čemu su PM čestice glavni uzročnici. Najzagađeniji gradovi su Pljevlja i Bijelo Polje, dok im se tokom posljednje decenije približavaju Podgorica i Nikšić. U lanjskom Izvještaju EU o napretku ističe se da nema poboljšanja kada je kvalitet vazduha u pitanju

Kristina Radović/Anđela Korać

,,Odjeća koji se suši na terasi ispred kuće, posljednih dana miriše na sušeno meso“, kaže za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) sagovornica koja živi u Zagoriču.

Vazduh u Crnoj Gori je lošeg kvaliteta, čemu svjedoči i prijevremeni broj smrtnih slučajeva zbog zagađenje vazduha, što skraćuje životni vijek u prosjeku od 13 do 16 mjeseci u gradovima zapadnog Balkana i doprinosi više od 15 odsto ukupnog umiranja, kažu za CIN-CG iz Instituta za javno zdravlje (IJZ).

„Pri poređenju gradova, najveća stopa mortaliteta je procijenjena u Pljevljima, sa stopom od 310 smrtnih slučajeva na 100 hiljada stanovnika“ kaže Borko Bajić, specijalista higijene iz IJZ. Stanovnica Pljevalja dobila je ovih dana i prvu sudsku presudu protiv države zbog posljedica zagađenja vazduha na njeno zdravlje.

Prema podacima IJZ-a zagađenje vazduha doprinosi prijevremenoj smrti oko 1.200 stanovnika godišnje, pri čemu su PM čestice glavni uzročnici.

U 2022. godini, koja je posljednja godina za koju je Evropska agencija za zaštitu životne sredine (EEA) obradila podatke, u Crnoj Gori je bilo 710 prijevremenih smrti nastalih izlaganjem PM 2,5 česticama, bilo je i 140  prijevremenih smrti nastalih prilikom izlaganja ozonu, kao i 50 prijevremenih smrti nastalih usljed izlaganja azot dioksidu.

Najzagađeniji gradovi u Crnoj Gori su Pljevlja i Bijelo Polje, dok im se posljednjih godina približavaju Podgorica i Nikšić.

Analiza koju je radio CIN-CG pokazala je da je u januaru 2020. godine u Podgorici vazduh 20 dana bio nezdrav, u januaru 2024. bio je lošeg kvaliteta 16 dana, a isto toliko i u januaru, ove, 2025. 

Vazduh u Pljevljima bio je 2020. u januaru 28 dana lošeg kvaliteta, dok je u januaru 2024. bio 19 dana, a istog mjeseca 2025. 15 dana, podaci su sa svjetskog sajta za mjerenje kvaliteta vazduha Aqicn.

U Bijelom Polju u januaru 2020. vazduh je bio nezdrav 28 dana, 2024. godine u januaru 24 dana, a 2025. za cijeli mjesec bilo je 19 nezdravih dana.

„Podaci za period 2020-2023. pokazuju blago poboljšanje kvaliteta vazduha u odnosu na prethodne godine u Pljevljima i Nikšiću, nešto manje u Podgorici, iako i dalje postoji značajan problem sa zagađenjem, jer sve navedene opštine i dalje premašuju dozvoljeni broj dana sa prekoračenjem PM 10 čestica“ kaže za CIN-CG Ivana Vojinović, direktorica Centra za klimatske promjene UDG.

Situacija u Pljevljima ostaje najkritičnija, iako je u odnosu na 2022. godinu u 2023. došlo do smanjenja broja dana sa prekoračenjem, sa 124 na 89 dana.

PM čestice (PM10 i PM2.5) poznate kao nevidljive ubice iz vazduha predstavljaju prašinu manju od 10 i 2,5 mikrona, mješavina su čvrstih čestica dima, čađi, prašine i kisjeline, uz teške metale poput olova, kadmijuma, nikla i arsena, a nastaju kao posljedica kombinovanog uticaja grijanja, saobraćaja i industrije.

Prema postojećem Zakonu o zaštiti vazduha, granične vrijednosti srednjih dnevnih koncentracija PM10 su 50 µg/m³, koji se ne smije prekoračiti više od 35 dana u toku godine, dok je za PM2.5 postavljen godišnji prosjek od 25 µg/m³.

„Na godišnjem nivou, prekomjerno zagađenje vazduha u sjevernoj zoni bilježi se na oko 100 dana, a godišnje koncentracije PM čestica gotovo su dvostruko veće nego u ostalim djelovima“ kaže Vojinović.

Zagađenje vazduha predstavlja veliki rizik za javno zdravlje, pa dovodi do povećanog mortaliteta i morbiditeta. Crna Gora je treća među evropskim državama sa najsmrtonosnijim vazduhom. To pokazuje Izvještaj Evropske komisije za 2024. godinu, prema kojem je najzagađeniji vazduh u Sjevernoj Makedoniji, u kojoj je broj smrti povezanih sa lošim kvalitetom vazduha 255 na 100 hiljada stanovnika, potom u Srbiji sa 217, dok je u Crnoj Gori na nivou od 174 umrlih na 100 hiljada stanovnika.

„Dominantan uzrok aerozagađenja u Podgorici je saobraćaj, a kako je riječ o početku godine uzroci su i ložišta koja koriste čvrsta goriva, kao i upotreba pirotehničkih sredstava koja je izražena tokom praznika“, kaže direktor Ekološkog pokreta Ozon, Aleksandar Perović.

Takođe, jedan od najvećih zagađivača vazduha je i nelegalno spaljivanje raznih vrsta otpada, kao što su gume i komunalni otpad.

Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) objavila je podatak da 9 od 10 ljudi na planeti, oko 90 odsto populacije udiše vazduh koji je prekomjerno opterećen zagađujućim materijama, što prouzrokuje oko sedam miliona preuranjenih smrti širom svijeta, svake godine.

Zagađen vazduh izaziva karcinom

Kratkoročna i dugotrajna izloženost zagađenom vazduhu može dovesti do mnogih bolesti, uključujući moždani udar, hroničnu opstruktivnu bolest pluća, karcinom, pogoršanu astmu i infekcije donjih disajnih puteva.

„Benzo(a)piren, organsko  jedinjenje koje  pripada grupi policikličnih aromatičnih ugljovodonika i koristi se kao indikator njihovog prisustva u vazduhu, je klasifikovan od strane Međunarodne agencije za istraživanje raka (IARC) kao kancerogen grupe 1, što znači da postoji dovoljno dokaza koji potvrđuju kancerogena svojstva“ kažu iz IJZ-a za CIN-CG.

IARC je klasifikovala zagađenje vazduha, posebno PM 2,5, kao vodeći uzrok karcinoma. Djeca i adolescenti su posebno ranjivi jer se njihova tijela, organi i imuni sistem još uvijek razvijaju. „Stariji ljudi, kao i oni sa već postojećim zdravstvenim problemima su takođe osetljiviji na zdravstvene uticaje zagađenja vazduha“ kaže Iva Bulajić, projektna koordinatorka NVO Green Home.

Pored toga, najugroženije grupe stanovništva u društvu često imaju gore zdravlje i manji pristup visokokvalitetnoj medicinskoj njezi, što povećava njihovu ranjivost.

„U Evropi je utvrđeno da regioni koje karakteriše niži BDP po glavi stanovnika imaju više nivoe PM 2,5 i obično se javljaju u Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi. Ovaj obrazac je u velikoj mjeri vođen sagorijevanjem nekvalitetnih čvrstih goriva, ugalj i drva, u niskoefikasnim pećima za grijanje domaćinstava u tim oblastima,” objašnjavaju iz Green Home.

„Kratkotrajno izlaganje visokim nivoima PM čestica može dovesti do smanjene funkcije pluća, respiratornih infekcija i pogoršanja astme. Dugotrajna ili hronična izloženost PM česticama povećava rizik osobe za bolesti kao što su moždani udar, bolesti srca, hronična opstruktivna bolest pluća i rak“ kaže za CIN-CG Bajić.

Postoje takođe dokazi koji povezuju izloženost zagađenju vazduha sa povećanim rizikom od neželjenih ishoda trudnoće kao što su  zaostajanje u rastu i razvoju ploda, niska porođajna težina djeteta i prijevremeni porođaj. Sve veći broj dokaza takođe sugeriše da zagađenje vazduha može uticati na javljanje šećerne bolesti i neurološki razvoj kod djece, objašnjava Bajić.

Iako je vidljiv trend prijevremenog umiranja od izlaganja PM 2,5 česticama u odnosu na 2005. godinu,  može se smatrati da je uticaj zagađenog vazduha na zdravlje satanovništva značajan i  puno veći nego što se može procijeniti koristeći postojeće prihvaćene naučne alate, pogotovo kada se pored navedenih zagađivača uzme u obzir uticaj svih ostalih zagađivača vazduha u domaćinstvima i spoljašnjoj sredini koji se ne mogu adekvatno izmjeriti niti kvantifikovati.

Pljevlja –  ekološka crna tačka

S ekotoksikološkog aspekta, Pljevlja su ekološka crna tačka. Podaci o stanju životne sredine pokazuju da su voda, vazduh, zemljište i pejzaž degradirani usljed neposrednog uticaja brojnih izvora zagađenja, kojima je stanovništvo direktno izloženo. To je velikim dijelom posljedica loše planiranog i nedovoljno kontrolisanog industrijskog i urbanog razvoja.

„Ključna su dva faktora, a to je grijanje i saobraćaj, dok je za Pljevlja dodatni uzrok proizvodnja električne energije iz termoelektrane. U mnogim domaćinstvima na sjeveru Crne Gore koristi se ugalj za grijanje zbog niske cijene i nemogućnosti prelaska na efikasnije i čistije izvore energije“ kaže Bulajić.

Najveće štete nastaju usljed uticaja tehnoloških operacija u Termoelektrani, Rudniku uglja, „Vektri Jakić“, zatim odlagališta šljake i pepela na Maljevcu, transportnog sistema i odlagališta otpada i jalovine na Jagnjilu, piše u Nacionalnoj strategiji održivog razvoja do 2030. godine. (Strategija).

U Pljevljima postoji oko 4.000 individualnih ložišta, od kojih su većina na čvrsto gorivo, pa se kombinuje loženje uglja i drva. Svega 1.250 domaćinstava koristi pelet.

„Tokom proteklih deset godina, pojedine gradske kotlarnice su rekonstruisane u cilju smanjenja emisije PM, izvršena je zamjena energenata za grijanje i umjesto kotlova na ugalj instalirani su kotlovi na pelet, što je imalo uticaj na smanjenje i dalje visokog zagađenja. Još uvijek se kotlovi na ugalj koriste u: Grijanju DOO, Rudniku uglja, Vektri Jakić, Sportskom centru Ada, Gimnaziji, Medicinskom centru, Centru bezbjednosti i Čistoći DOO“ objašnjava Vojinović.

Slično je i sa individualnim ložištima, pa od 2015. godine kada je započeta subvencionisana nabavka ekološki prihvatljivog energenta – peleta u visini od 50 odsto nabavne cijene, od tadašnjih 280 korisnika, sada pelet koristi 1.250 domaćinstava.

„Tokom 2022. godine, evidentirano je poboljšanje kvaliteta vazduha Pljevljima, u odnosu na koncentraciju sumpor (IV) oksida. Na ostalim mjernim mjestima u okviru državne mreže, nisu registrovane promjene u odnosu na ovaj zagađivač, odnosno izmjerene koncentraciju su višestruko niže od propisanih graničnih vrijednosti. Ovaj zagađivač potiče u najvećoj mjeri od sagorijevanja uglja, što objašnjava povremeno visoke koncentracije u urbanoj zoni Pljevalja“, objašnjava Gordana Đukanović iz Agencije za zaštitu životne sredine (AZŽS).

Termoelektrana Pljevlja je zbog kvara isključena sa mreže trećeg januara 2025. godine, nije radila tri dana, kažu za CIN-CG iz Elektroprivrede Crne Gore AD Nikšić (EPCG).

Azbest je jedan od mogućih uzroka povećanog obolijevanja od karcinoma pluća i mesotelioma u Pljevljima. Nekadašnja cementara, Termoelektrana i njen prenosni sistem, Rudnik uglja, kočioni sistemi teških kamiona za prevoz uglja do TE, kao i „kućna“ upotreba azbesta koji sadrži sitne opasne čestice koje se inhaliraju – sve to može doprinijeti povećanom obolijevanju. Međutim, evidencija o korišćenju i odlaganju azbesta ne postoji, kao ni o mogućem obolijevanju kao posljedici udisanja azbestnih čestica piše u Strategiji.

„Poseban je uticaj Termoelektrane „Pljevlja“ (TEPV) sa deponijom pepela i šljake „Maljevac“. Gotovo 98 odsto emisija sumpornih oksida u Crnoj Gori izlaze iz dimnjaka TEPV, a epizode prekoračenja emisija su tokom zimskih mjeseci veoma često alarmantne, uz prisutno prekoračenje i emisija azotnih oksida“ kaže Vojinović.

Različito predstavljanje podataka o kvalitetu vazduha

Podaci o kvalitetu vazduha na svjetskom sajtu AccuWeather i na našem novom sajtu Vazduh.me se ne poklapaju. Vazduh.me su osnovali AZŽS, Ekološki pokret „Ozon“ i Institut za javno zdravlje (IJZ).

Naime, kada je vazduh u Podgorici na sajtu Vazduh.me u kategoriji ,,veoma dobar“, na sajtu Accuweather je ,,slab“. Takođe, primjetna je razlika  i za ostale gradove, kao što su Pljevlja, na sajtu Vazduh.me piše da je kvalitet vazduha dobar, dok na sajtu AccuWeather piše da je nezdrav.

„Razlika je u predstavljanju rezultata. Sajt AccuWeather prikazuje indeks kvaliteta vazduha na osnovu srednje dvadesetčetvoročasovne vrijednosti, dok naš sajt Vazduh.me prikazuje rezultate u trenutku, odnosno satu“, objašnjava za CIN-CG Đukanović.

Jedan od najvećih zagađivača vazduha su vozila, koja emituju velike količine štetnih gasova, poput azot-dioksida, ugljen-monoksida i čestica PM 2.5 i PM 10. Istovremeno, ne postoji efikasan javni prevoz čime se doprinosi većem broju vozila na ulicama, objašnjava Bulajić.

Broj motornih vozila se povećao sa 164.626 u 1998. godini na 285.257 u 2023, dok je prosječna starost svih vozila u 2022. godini iznosila 12,54 godina. Prema podacima Monstata za tri kvartala 2024. godine bilo je registrovanih 227.890 motornih vozila, a podaci za cijelu godinu još nijesu objavljeni.

„U Podgorici je u 2023. godini bilo registrovano 90.799 vozila, što čini trećinu svih registrovanih vozila u Crnoj Gori. Najviše je putničkih automobila koji koriste naftne derivate kao dominantnu vrstu goriva, pri čemu najveće učešće čine dizel vozila, a problem je i njihova prosječna starost koja na nivou Crne Gore iznosi gotovo 14 godina“, kaže Vojinović.

Podaci EEA pokazuju da je u Crnoj Gori 2022. godini bilo 134 prijevremenih smrti zbog izlaganja azot dioksicu (NO₂).

NO2 je gas koji nastaje kao rezultat sagorijevanja fosilnih goriva, poput onih u automobilima, industriji i termoelektranama. Ovaj gas može imati ozbiljan uticaj na zdravlje, naročito kod osoba sa postojećim respiratornim problemima, kao što su astma ili hronična opstruktivna plućna bolest. Dugoročna izloženost ovom gasu može povećati rizik od bolesti pluća, srčanih oboljenja, pa čak i preuranjene smrti.

Crna Gora nema nikakve mjere zaštite

,,Znam da je vazduh zagađen, čim mi dah postane kraći“, kaže jedna od sagovornica  CIN-CG.

Iako se suočava sa značajnim problemom zagađenja vazduha, Vlada Crna Gora ne daje nikakav odgovor na to, kaže Bulajić.

U posljednjem Izvještaju Evropske komisije za Crnu Goru, kvalitet vazduha se navodi kao podoblast Poglavlja 27 u kojoj nije bilo nikakvog napretka, objašnjava Bulajić.

„Ova ocjena ne čudi imajući na umu da Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha za period 2021–2029. godine nije usvojena evo već peta godina a što implicira da nisu donešeni ni odgovarajući lokalni planovi, niti se implementiraju mjere koje bi dale neke rezultate” kažu iz NVO Green Homa.

„Najvažniji strateški dokumenti nijesu doneseni. Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha je u formi nacrta stavljena na uvid još 2019. godine, a bez nje ni lokalni planovi za opštine koje imaju izražen problem aerozagađenja ne bi bili efikasni”, kaže Perović.

Nemamo dugoročni plan djelovanja na polju smanjenja zagađenja vazduha, pa će se repriza alarmantnih parametara o nekvalitetnom vazduhu nastaviti. „Kasni se i sa izradom tzv. mape puta ka dekarbonizaciji sa rokovima eliminacije uglja iz upotrebe, odnosno sa donošenjem Nacionalnog energetskog i klimatskog plana,“ kaže Vojinović.

Dokument ažurirani Nacionalni utvrđeni doprinos Crne Gore (NDC) za 2030. i 2035. godinu,  kako piše na sajtu Vlade, predstavlja smanjenje emisije sa efektom staklene bašte (GHG) za 55 odsto do 2030. godine i 60 odsto do 2035. godine, tvrdi se da je to ogroman iskorak u odnosu na prethodni NDC kojim je smanjenje predviđeno u iznosu od 35 odsto.

Ovaj dokument je usvojen na nedavnoj februarskoj elektronskoj sjednici Vlade Crne Gore, a stručnjaci upozoravaju da nije jasno kako će se ovako ambiciozan plan smanjenja štetnih gasova ostvariti bez radikalnih mjera kao što su gašenje TE Pljevlja, koja emituje najviše emisija ili drastičnim promjenama vezanim za saobraćaj, koje bi značile da mnogi automobili što se danas kreću drumovima, moraju biti isključeni iz upotrebe.

Inače kako je izjavio ministar Damjan Ćulafić NDC je obaveza preuzeta prema Pariškom sporazumu, kojom se Crna Gora obavezuje na smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte i doprinos globalnim naporima u borbi protiv klimatskih promjena. Takođe, NDC je i doprinos procesu pristupanja Evropskoj uniji (EU).

CIN-CG je pitao Vladu Crne Gore kakve planove ima za TE Pljevlja jer je Evropska energetska zajednica još ranije upozorila da ona mora biti zatvorena do 2030. godine, ali CIN-CG na ovo i mnoga druga pitanja nije dobio odgovore.

Crna Gora je na putu ulaska u EU, prema optimističkim prognozama do 2028. godine trebalo bi da postane članica. Međutim, da bi pristupila EU, čeka je težak zadatak ispunjenja uslova i zatvaranja poglavlja, od kojih je najzahtjevnije Poglavlje 27, tj. Životna sredina i klimatske promjene, u kojem je jedna od značajnih stavki vezana za smanjenje emisija štetnih gasova i poboljšanje kvaliteta vazduha. Teško je vjerovati da će se nagomilani problemi riješiti do 2028, posebno zato što Vlada ne radi mnogo na ovom polju, a loš vazduh vreba i polako ubija.

Vremenski uslovi – zagađivači

Vremenski uslovi veoma utiču na kvalitet vazduha. Pored vremenskih uslova važne su i geografske karakteristike terena.

„U kotlinama gdje su uglavnom smješteni gradovi na sjeveru, uz pojavu temperaturne promjene, visokog atmosferskog pritiska, uz odsustvo padavina, tokom sezone grijanja, sa sigurnošću možemo da očekujemo visoko i veoma visoko zagađenje vazduha. Ove pojave su dosta česte, posebno u pljevaljskoj kotlini, ali u ostalim gradovima, kada se i registruju najveće koncentracije zagađivača u vazduhu, koji vode porijeklo od sagorijevanja čvrstih goriva, uglja i drveta“, kaže Đukanović.

Uprkos zakonskoj zabrani paljenja otpada na otvorenom, spaljivanje poljoprivrednog otpada je praksa, naročito nakon žetve i tokom proljećnih radova na čišćenju dvorišta i poljoprivrednih imanja. „Spaljivanje otpada na otvorenom, pored emisija zagađujućih materija u vazduh, predstavlja veliki rizik i u pogledu nastanka šumskih požara, prilikom kojih se stvara i gubitak šumskog fonda koji je najefikasniji “filter” za prečišćavanje vazduha“ kaže Vojinović.

Uprkos zakonskoj zabrani paljenja otpada na otvorenom, spaljivanje poljoprivrednog otpada je praksa, naročito nakon žetve i tokom proljećnih radova na čišćenju dvorišta i poljoprivrednih imanja. Spaljivanje otpada na otvorenom, pored emisija zagađujućih materija u vazduh, predstavlja veliki rizik i u pogledu nastanka šumskih požara, prilikom kojih se stvara i gubitak šumskog fonda koji je najefikasniji filter za prečišćavanje vazduha.

Frekventno je paljenje i ostalih frakcija otpada, posebno otpadnih guma. Pri paljenju guma oslobađa se čitav dijapazon zagađivača koji su štetni po životnu sredinu i toksični za zdravlje, uglavnom stanovništva koje živi neposredno od mjesta na kojem se ova nelegalna aktivnost najčešće odvija, a to su naselja: Vrela ribnička, Konik, Stari aerodrom i sl.

Izmijenjena lokalna klima u Podgorici ima svoj doprinos. U uslovima kada se bilježi sve manji broj vjetrovitih dana, naročito sjevernog vjetra po kojem je Podgorica posebno bila karakteristična, nema ni privremene ventilacije užeg gradskog jezgra. Uz to, kada se tokom jeseni i zime, kada je hladno, dovoljno vlažno i kada nema jakog vjetra, pojavi magla u prizemnom sloju atmosfere, ona se usljed prisustva zagađujućih čestica pretvara u smog, koji traje i nekoliko dana uzastopno.