Brojni radovi su izmišljani ili precijenjeni, a u postrojenja ugrađivan lošiji materijal i fakturisan skuplji, tvrde eksperti. Kompanija WTE pored naplaćenih oko 42 miliona eura, traži još 35,34 miliona. Budvu će dodatno pogoditi milionski troškovi arbitraža. Specijalno državno tužilaštvo se još bavi „istražnim radnjama“

Više od 20 miliona eura naduvane su fakture za izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Bečićima, pokazuju svjedočenja pojedinih aktera, nalazi iz izvještaja dva nezavisna eksperta i drugi dokumenti u koje su imali uvid Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG), Balkanska istraživačka regionalna mreža (BIRN) i Monitor.

Budva, uz to, nije riješila svoj ključni ekološki problem, jer je na izgrađeno postrojenje priključen samo uži dio grada, dok se fekalne vode sa teritorije Jaza, Petrovca i Buljarice i dalje izlivaju u more, a nije izgrađena i kanalizaciona mreža za Sveti Stefan.

Tri miliona je opljačkano iz opštinske kase lažnom fakturom i prije početka radova, što je već dokazano na sudu. Mimo toga, slovenački ekspert dr Jože Duhovnik, koga je angažovala nova lokalna vlast poslije pobjede na izborima 2016. godine tvrdi da vrijednost izvedenih radova od 41,4 miliona eura, koliko je prijavila njemačka kompanija WasserTechnik Essen (WTE), treba umanjiti za precijenjenih 12,629 miliona eura. Finansijska ekspertkinja Ilinka Vuković, koja je radila i za budvansku opštinu i za Specijalno državno tužilaštvo (SDT) pronašla je druge sporne fakture čiji iznosi premašuju 3,5 miliona eura, dok je održavanje postrojenja tokom pet i po godina fakturisano 500 do 700 hiljada eura godišnje više od realne vrijednosti.

Budvanskoj opštini prijeti opasnost da izgubi još desetine miliona u pokrenutim međunarodnim arbitražama, vezanim za ovaj projekat. Prva je zakazana u Frankfurtu 9. februara naredne godine. Od opštine je WTE naplatila između 12,5 i 13,8  miliona eura (o čemu se spori sa lokalnim vlastima) i aktivirala Vladinu garanciju od 29,3 miliona, ali traži još 35,34 miliona. Druga arbitraža se priprema u Ženevi. Sve to za Budvu znači i dodatne milionske troškove.

Za naduvane fakture, izmišljene radove i usluge, ugradnju jeftinijeg i lošijeg materijala, a uračunavanje kvalitetnijeg i skupljeg, još niko nije odgovarao. Izuzetak je pomenuta pljačka prva tri miliona, gdje je sporazum o priznanju krivice tadašnji potpredsjednik Demokratske partije socijalista (DPS) i neformalni šef Budve Svetozar Marović sa trojicom saradnika potpisao sa SDT-om. Uz brojna nedjela, on je priznao da je bio organizator i u ovom.

Novac je, prema dokumentima SDT-a, poslužio da Marović namiri dio privatnog duga izvjesnom biznismenu Gojku Kapisodi i za to je dobio simboličnu kaznu od tri mjeseca zatvora. Ni SDT, ni Viši sud koji je prihvatio sporazum, nisu ga obavezali da vrati Opštini ukradene milione, a zatvor je izbjegao odlaskom u Beograd, gdje se i sada nalazi. Tadašnji direktor njemačke podružnice WTE Otpadne vode Budva Ginter Faust, koji je izdao lažnu fakturu i dalje usmjeravao novac izvukao se iz svega kao svjedok saradnik.

Istražnim radnjama koje su „u toku“, SDT se pravda za to što nisu razotkrivene druge mahinacije i odgovorne osobe.

Da se gradi i - ugradi

Njemačka kompanija WTE je 8. jula 2009. potpisala sa Opštinom Budva takozvani DBFO ugovor (dizajn-izgradnja-finansiranje-upravljanje) o izgradnji tri prečistača otpadnih voda - Bečići, Jaz i Buljarica – kao i kanalizacione mreže na Svetom Stefanu za kapacitet dovoljan za 130 hiljada stanovnika. Vrijednost projekta je bila 58,56 miliona eura plus kamate i varijabilni troškovi, s tim da ukupna investicija ne pređe tenderski limit od 85 miliona. Ugovor je predviđao i godišnje troškove upravljanja od 1,7 miliona eura do 2042. godine, a Budva je trebalo da otplati investiciju do 2034. godine. Projekat je samo djelimično završen, kada je u julu 2014. godine počeo probni rad prečistača u Bečićima, koji je u oktobru i svečano pušten u rad.

Dva mjeseca od sklapanja ugovora, Njemci su osnovali firmu kćerku WTE Otpadne vode Budva DOO. Ona je sa matičnom firmom u Esenu potpisala ugovor o zajmu početkom juna 2010. godine od 61 milion eura za finansiranje projekta.

Kao obezbjeđenje da će posao biti dobro urađen Njemci su predali Opštini garanciju Bayerishe Landesbank iz Nirnberga 9. jula 2009. godine na 4,25 miliona eura. Važila je do 8. jula 2014. a tadašnja lokalna vlast DPS-a nije tražila produženje. Nezvanično objašnjenje jednog od tadašnjih opštinskih rukovodilaca za CIN-CG/BIRN/Monitor je da su ih Njemci uslovili da odustanu, kako ne bi tražili da odmah plate već nagomilane fakture za radove, jer je kasa bila prazna.

Vlada je, sa druge strane, 16. oktobra 2010. godine dala garanciju, naplativu na prvi poziv i bez prava protesta, od 29,3 miliona eura za polovinu osnovne investicije. Pet mjeseci ranije je i tadašnji gradonačelnik Rajko Kuljača izdao opštinsku garanciju na 66 miliona eura, mada za to nije imao saglasnost Vlade i odluku lokalnog parlamenta, kako je predviđeno zakonom. Garanciju Vlade WTE je aktivirao 18. decembra prošle godine, a Kuljačina je tema arbitraže u Frankfurtu.

Sagovornici CIN-CG/BIRN/Monitora koji su ranije bili visoko pozicionirani u DPS-u tvrde da je projektu prečistača „prethodio i dogovor Svetozara Marovića i državno-partijskog vrha“. Marović je dugovao privatnim licima, što su za CIN-CG/BIRN/Monitor potvrdila i dvojica povjerilaca uz uslov anonimnosti, ali i Prvoj banci u vlasništvu Aca Đukanovića, brata tadašnjeg premijera, a sada predsjednika Mila Đukanovića. Sagovornici iz DPS-a navode da je „smišljeno“ da se dugovi vrate i preko postrojenja u Bečićima kroz fiktivne i „višestruko naduvane fakture na račun kvaliteta i obima radova“, te da su Njemci na to pristali.

Postojanje takvog dogovora, iz službe za informisanje predsjednika Đukanovića su kategorično demantovali: „Ne. Nikada takva ideja nije pomenuta. A da jeste, svakako ne bi bila prihvaćena”.

Marović je odbio da odgovori na tvrdnje bivših partijskih kolega. Predstavnici investitora su, takođe, negirali optužbe za ovu korupciju. Iz Prve banke su odgovorili da njihovi predstavnici “…nijesu imali saznanja, niti učestvovali u dogovorima koje ste naveli“. Pozivajući se na zakonski ustanovljenu bankarsku tajnu, sa iste adrese su za CIN-CG/BIRN/Monitor rekli da nisu u mogućnosti da odgovore na pitanje o tome da li su Marović i Property Investments izmirili dugove Prvoj banci i u kom obimu, ako jesu kada i na koji način, a ako nisu kako je banka obezbijedila potraživanja.

Sporazum o priznanju krivice koji je Marović sklopio sa SDT-om, kao i fakture koje je lokalni WTE ispostavljao Budvi i do kojih je došao CIN-CG/BIRN/Monitor potvrđuju dio navoda izvora iz DPS-a.

Naduvano od kosidbe do održavanja

Ubrzo po promjeni lokalne vlasti u Budvi oktobra 2016. godine, otkriveno je da su ukradena tri miliona eura, bili samo jedna u nizu malverzacija.

Bivši gradonačelnik Dragan Krapović kaže za CIN-CG/BIRN/Monitor da je početni problem bio što je odlaskom DPS-a

sa vlasti nestala i dokumentacija: „Nismo zatekli čak ni osnovni DBFO ugovor, jer je SDT odnio dokumentaciju bez reversa i nije je vraćao. Arhiva je bila u rasulu“.

Opština je uspjela da pribavi nešto dokumentacije i krene u reviziju. „Za posao je odabran dr Jože Duhovnik iz Slovenije, sa impresivnim međunarodnim referencama“, kaže Krapović.

Sumnjive fakture su počele da isplivavaju.

Tako je, već na početku, za košenje trave, uklanjanje žbunja, drveća i panjeva na terenu predviđenom za postrojenje na površini od 22.478 metara kvadratnih naplaćeno 56.195 eura, ili 2,5 eura po kvadratu što je bar 20 puta više od uobičajene cijene. Preduzimači koje je kontaktirao CIN-CG/BIRN/Monitor rekli su da je cijena između sedam i deset centi, a na toliku površinu bi dali popust.

Đorđije Vujović, odbornik u SO Budva za CIN-CG/BIRN/Monitor kaže da je još 2011. godine čuo od jednog direktora u Tradeunique (WTE-ov podizvođač) da su radnicima iz Ulcinja dali šest hiljada na ruke „a investitor se ugradio 50 hiljada u fakturi ispostavljenoj Budvi“. Vujović je na sastanku kod tadašnjeg gradonačelnika Lazara Rađenovića direktno pitao Ralfa Šredera, izvršnog direktora WTE Essen, da li je istina da kroz projekat treba da se vrati Marovićev dug pomenutom Kapisodi od pet miliona eura.

„Na to je Šreder ljutito rekao da su oni Njemci, da cijene novac i da ne želi više o tome da priča“ kaže Vujović za CIN-CG/BIRN/Monitor.

Odmah nakon prve, stigla je „ugradnja“ za zemljane radove i nivelaciju terena.

„Nadzor im je priznao nešto što nije urađeno, a mi smo poslije geodetske ekspertize utvrdili manje troškove i smanjili vrijednost stvarnih radova za 700 hiljada“ objasnio je dr Duhovnik u razgovoru za CIN-CG/BIRN/Monitor.

On naglašava da su radovi na opremi prečistača precijenjeni za 5.282.218,27 eura: „Tehnička knjiga definira kvalitet opreme i materijala za ugradnju. Na terenu smo zatekli nizak kvalitet, lošije karakteristike opreme i samog materijala. Cjevovodi su već bili raspucali. Ugradili su armaturu za jeftinije pumpe (25-30 odsto) za koje treba manje materijala. Ipak, nadzor im je priznao cijenu kao da su najboljeg kvaliteta“.

Slovenci su ustanovili da su građevinski radovi naduvani za 2,92 miliona, izrada projektne dokumentacije za 1,613 miliona, pribavljanje građevinskih dozvola za 0,922 miliona. Osporili su i 1,89 miliona za plaćanje internog nadzora njemačke firme.

„Po zakonu, poslove nadzora treba platiti Opština, jer je on najbitniji u procesu realizacije projekta. Ovdje je WTE platio svoj interni nadzor koji je potvrđivao brojke koje odgovaraju WTE-u. Na kraju je faktura poslata Opštini da je plati, što je nečuveno i protivzakonito“, objašnjava dr Duhovnik za CIN-CG/BIRN/Monitor.

WTE Otpadne vode Budva pod palicom Gintera Fausta, nastavlja izdavanje sumnjivih faktura koje očekuje da Opština plati. Finansijski vještak Ilinka Vuković na 99. strani svog izvještaja kaže: „...imajući u vidu izuzetu dokumentaciju WTE od strane Tužilaštva, imala sam prilike da vidim da postoji faktura u ukupnom iznosu 3.145.000 eura, po osnovu koje je prikazan trošak i obaveze prema matičnoj firmi (u Esenu), a u opisu su različite vrste „sastanaka i pregovora...“

U toj fakturi (oktobar 2009-septembar 2010) su veoma uprošćene stavke, a bodu oči velike i okrugle cifre: izrada organizacionog koncepta - 350 hiljada eura, pregovori sa Opštinom Budva - 200 hiljada, izrada garantnog naloga - 420 hiljada, preciziranje detalja ostalih ugovora – 270 hiljada, obrada kreditnog finansiranja -360 hiljada, određivanje uslova isplate – 230 hiljada, tekući trgovinski konsalting i razvoj – 300 hiljada,  izrada tehničkog koncepta – 790 hiljada,  tehnički pregovori sa Opštinom Budva -155 hiljada i projekt menadžment -70 hiljada eura. Ukupno – 3,145 miliona eura.

„Odmah vidite da sa tom fakurom nešto nije u redu, smrdi na korupciju. Imate projekt menadžment - 70 hiljada, pa druge cifre - 300, 350 hiljada... WTE nas je očigledno smatrao budalama“ kaže Đorđije Vujović.

Još jednu problematičnu fakturu od 535.095,99 eura WTE  je ispostavio Opštini, kao navodni trošak pregovora koje su Njemci vodili sa KfW-IPEX bankom od 10. oktobra 2014. do 29. oktobra 2015. Prema izvještaju Ilinke Vuković, pregovori nisu rezultirali kreditom, već samo „ispitivanjem tržišta bez pristanka Opštine Budva kao investitora i taj trošak je trebalo da snosi izvođač radova“.

Opština je imala i svoj nadzor projekta - novosadsku firmu Pro-Ing DOO sa kojom je 19. oktobra 2011. potpisala ugovor od 678.600 eura. Osnivač i direktor Goran Vukobratović u razgovoru za CIN-CG/BIRN/Monitor kaže da nije saglasan sa nalazima Duhovnika i smatra da je ono što je Pro-Ing nadzirao urađeno dobro.

„Imajte u vidu da je Pro-Ing vršio samo poslove nadzora iz građevinske struke. Nismo bili nadležni za upravljačke troškove i kontrolu troškova finansiranja projekta, kao ni za fakture iz vremena prije nego smo počeli nadzor“ kaže Vukobratović.

Vuković u izvještaju potencira i problematičnu ulogu firme Pro-Ing Novi Sad, jer je Vukobratović „bio član (tenderske) Komisije i jedan od potpisnika Zapisnika o otvaranju ponuda“, uz opasku da se pominje i kao konsultant za pripremu tendera.

Postoji, takođe i Pro-Ing Trade DOO Budva čiji je Vukobratović jedini osnivač i koja je godinama sarađivala sa WTE Otpadne vode Budva. „Očigledan je konflikt interesa“, navodi se u izvještaju Vuković.

CIN-CG/BIRN/Monitor ima fakture kćerke firme Pro-Ing Trade DOO Budva ispostavljene WTE-u za poslove „izrade revizorskog izvještaja za dobijanje građevinske dozvole PPOV Budva uključujući cijelu kanalizacionu mrežu i pumpne stanice na području opštine“. Jedna faktura od 100.800 eura je ispostavljena 19. maja 2011. godine, prije nego je majka firma potpisala ugovor o nadzoru. Druga faktura od 39.312 eura je ispostavljena 27. decembra 2011. godine, nakon potpisanog ugovora o nadzoru. Vukobratović tvrdi da „nije postojao sukob interesa u te dvije odvojene usluge“.

„Slobodno provjerite u MORT-u da li ista kompanija može vršiti reviziju projekta i nadzor nad izvođenjem radova. Imate primjer VODACOM-a odnosno tekućeg aktivnog projekta u Kotoru i Titvtu“, ističe Vukobratović.

On kaže i da ne vidi u čemu je konflikt interesa ako je bio član tenderske komisije i bio na otvaranju ponuda„Na tenderu se nudio koncept, a ne detaljni projekat, tako da ja nisam bio unaprijed upoznat sa projektnim detaljima nad kojima je trebalo da imam nadzor. Konflikt interesa bi postojao da sam ja učestvovao u izradi koncepta, što svakako nisam“.

Duhovnik ova objašnjenja ocjenjuje kao „tipično balkanska“ ističući da bi „u svakoj normalnoj zemlji ovo bio prepoznatljiv konflikt interesa“.

Njemci ćute do arbitraže

Štefan Zah, menadžer za komunikacije austrijske EVN Grupe, koja je vlasnik WTE-a, priznaje stručnost dr Duhovnika, ali nije želio da odgovara na njegove nalaze.

„Naše primjedbe na njegov izvještaj ćemo predočiti na arbitraži u Ženevi“ rekao je Zah za CIN-CG/BIRN/Monitor.

Na pitanje o korupciji i lošem kvalitetu postrojenja, on ističe da je „tužilaštvo nekoliko puta provjeravalo stanje u firmi i postrojenju i da nisu našli ništa protiv WTE-a uprkos čestim javnim optužbama“. Zah kaže i da „postrojenje radi“ i da je WTE uradio „dobar posao“. Postrojenja na Jazu i Buljarici, tvrdi,  nisu izgrađena „jer je Opština prodala tu zemlju za gradnju hotela“, što Krapović odlučno negira i kaže da je „sve lako provjerljivo“.

Krapović ističe i problem fakturisanih troškova za upravljanje prečistačem koji su Njemci od jula 2014. godine zaračunavali po 1,7 miliona eura godišnje i htjeli da naplate u cjelosti.

„Mi smo rekli da nećemo plaćati upravljačke troškove za nepostojeća postrojenja u Jazu i Buljarici. Meni je onda Šute ponudio da odmah spusti sa 1.7 na 1.2 miliona godišnje, ali da se mi dogovorimo za neke druge stvari“, kaže Krapović.

Hubertus Šute je na mjestu direktora WTE otpadne vode Budva naslijedio Gintera Fausta, umiješanog u pljačku prvih tri miliona eura.

Sekretarijat za investicije Budve je saopštio je za CIN-CG/BIRN/Monitor da Opština upravlja postrojenjem od početka ove godine i da su projektovani godišnji troškovi 993 hiljade eura, što je 700 hiljada manje nego kada su fakturisali Njemci.

Štefan Zah kaže da su WTE-EVN potraživanja ukupno 77 miliona eura, koliko ih je, tvrdi, koštao projekat prečistača. On negira da WTE pokušava da naplati i ono što nije izgradio (Buljarica i Jaz).

„Mi se vodimo principom da tražimo ono što smo sagradili, a ne ono što je trebalo biti“ kaže Zah.

Pravni zastupnik Budve advokat Vladan Bojić objašnjava za CIN-CG/BIRN/Monitor da je „WTE-EVN pokrenuo arbitražu u Frankfurtu oko Kuljačine garancije još krajem prošle godine. Samo takse, podnesci i pripremni materijal do ročišta će koštati Opštinu pola miliona, a prva arbitraža između 1,5 i dva miliona dolara. I arbitražu u Ženevi su pokrenuli zbog navodnog kršenja DBFO ugovora, za slučaj da ne uspiju u Frankfurtu“.

Na pitanje CIN-CG/BIRN/Monitor predsjedniku Đukanoviću, o tome da li je nešto preduzeo u vrijeme kada je bio premijer da se WTE-ov posao završi kompletno i kvalitetno, s obzirom da je postojala i garancija Vlade od 29.3 miliona eura, njegova služba je proslijedila odgovor Ministarstva finansija. U njemu se ističe da Vlada “nije, nakon isplate državne garancije, u toku sa daljim dešavanjima oko projekta WTE u opštini Budva”.

Vlada, kako je saopšteno, sada nastoji da “definiše način regulisanja obaveza Opštine prema Vladi Crne Gore, odnosno Državi, po osnovu plaćene garancije”.

“Što se tiče samog projekta, njegova realizacija, kao što je to bilo i od početka, pa i nadalje, jeste odnos između dvije strane, odnosno između Opštine i WTE-a, koje bi trebalo da razmotre i dogovore sve aspekte saradnje”, pouka je Ministarstva finansija.

Kada je 2. oktobra 2014. tadašnji premijer Đukanović presjekao crvenu vrpcu na postrojenju, istakao je da će novi objekat učiniti morski resurs Budve i Crne Gore „čistijim, kvalitetnijim i bogatijim“. U ime njemačke kompanije direktor Franc Mitermajer je naglasio da je postrojenje izgrađeno „po svim svjetskim standardima“.

Svečarske riječi zatrpale su činjenice da je postrojenje u Bečićima, navodno kapaciteta za 90 hiljada stanovnika, samo dio ugovorenog projekta, da nema upotrebnu dozvolu, koju će dobiti tek pola godine kasnije i to samo za četvrtinu izgrađenog, da ne postoji valjana dokumentacija o objektu i izvedenim radovima i da nije upisano u katastar.

Šest godina kasnije, more pored Budve je daleko od „čistog i kvalitetnog“. Zbog 24-časovnog izlivanja fekalija na prostoru između dva bečićka hotela sa pet zvjezdica u julu 2019. godine, iz kompanije Iberostar Bellevue rekli su za CIN-CG/BIRN/Monitor, da na sudu od WTE traže milion eura odštete, jer iz te kompanije nijesu odgovarali ni na pozive, a kamoli nešto preduzeli. Prodorni smrad oko postrojenja se i dalje povremeno osjeća i spušta do hotela na obali. Proces prerade kanalizacionog mulja nije ni bio predviđen ugovorom. Odvozi se u Albaniju na divlje depoe o čemu je CIN-CG već pisao. Plivajuće masnoće u akvatoriju Budve i Bečića koje su bile vidljive i ovog ljeta, riješene su ugradnjom novog reduktora - na račun Opštine.

Petrovac, Jaz, Buljarica i Sveti Stefan i dalje ispuštaju neprerađene fekalne vode na pučinu, a morske struje i vjetrovi ih vraćaju ka obali.

Budva nije jedina sporna

Zah ističe da su u zadnjih 20 godina realizovali 110 projekata u 20 zemalja i da nigdje nisu „imali problema kao u Budvi“

Projekti WTE, međutim, ne idu glatko ni u drugim zemljama. U Sloveniji imaju tri spora- Kranjska Gora je na sudu, protiv Pivovare Laško su izgubili, a Bled je riješen nagodbom. Moguće je i otvaranje spora u Šentjerneju. U Sjevernoj Makedoniji su problemi riješeni međudržavnim razgovorima na vrhu. Spor u Bugarskoj je riješen arbitražom u Vašingtonu gdje su obje strane dobile manje iznose od traženih. Agencija Rojters je 2014.godine objavila da EVN planira aktivirati 251 milion garancija njemačke vlade nakon propasti projekta spalionice WTE-a u okolini Moskve.

Tri miliona, uz kafu

U januaru 2016. godine policija je uhapsila Gintera Fausta, direktora „WTE otpadne vode Budva“. Pušten je nakon 72 sata. Faust je, u svojstvu svjedoka saradnika izjavio 1. marta 2016.  SDT-u da mu je Lazar Rađenović tokom jednog ispijanja kafe u budvanskom lokalu Hemingvej rekao da „bi bilo nužno da se preko jedne građevinske firme, koju tek treba izabrati, plati iznos od tri miliona eura“. Izabran je Tradeunique čiji je vlasnik Mirko Latinović, kasnije svjedok saradnik protiv Marovića. Faust je priznao da tri miliona „potiču iz samog preduzeća WTE sa kalkulacijama koje se odnose na projektne i servisne troškove... S obzirom na cjelokupan iznos projekta (60 miliona) te na činjenicu da godišnje WTE utroši oko 6 miliona smatram da ovaj iznos od 3 miliona eura nije veliki...pa samim tim i ova 3 miliona otplatiće opština Budva“.

Ranije u ponoćnoj izjavi 14. na 15. januar 2016. godine (Faust je u svojstvu osumnjičenog pred specijalnim tužiocem rekao da je od direktno pretpostavljenog u Njemačkoj Roberta Verta „dobio odobrenje za zaključenje ugovora sa Tradeuniqom“.

Sume koje su okrivljeni priznali su maltene identičnim sporazumima se ne poklapaju matematički, a SDT je preskočio istragu ka centrali WTE-a.

U sporazumima se navodi da je u periodu od 21. juna 2010. do 28. marta 2013. godine u Budvi, Svetozar Marović podstrekao Lazara Rađenovića, tada potpredsjednika opštine, Mirka Latinovića, vlasnika Tradeunique DOO iz Budve i njegovog izvršnog direktora Gorana Bojanića na zloupotrebu službenog položaja. Cilj je bio da se „tri miliona eura, vlasništvo Opštine Budva, iskoriste za vraćanje dugova preduzeća Property Investments i organizatora kriminalne grupe Svetozara Marovića prema Gojku Kapisodi“.

Property Investments se od ranije vezuje za porodicu Marović.

Bojanić je u ime Tradeunique zaključio „ugovor o inžinjerskim uslugama, servisu i uslugama izgradnje kanala“, sa Ginterom Faustom iz WTE Otpadne vode Budva koji je slijedio upute Rađenovića instruiranog od Marovića.

Istovremeno je Bojanić potpisao sa firmom Biochem Industries DOO Budva, vlasništvo Stjepana Skočajića, skipera na jahti Marovića, ugovor za „servisne i usluge projektovanja čija vrijednost je tri miliona eura, iako je znao da Biochem Industries neće obavljati ugovorene poslove, već će iste izvršavati WTE Otpadne vode“.

Potom je Rađenović sa računa Opštine prenio novac na račun WTE Otpadne vode, a Ginter Faust ga je proslijedio na račun Tradeunique. Bojanić je onda, po nalogu Mirka Latinovića, prenio na račun Skočajićeve firme prvo 2,808 miliona eura, pa kasnije 200 hiljada, 100 hiljada i 50 hiljada eura. Skočajić je po uputstvima Marovića iznos od 2.4 miliona prenio na račun Gojka Kapisode za dug Marovića i Property Investments nastao po ugovoru o pozajmici iz 2008. godine.

Time su, zaključuje se u sporazumu sa SDT-om, Svetozar Marović i firma Property Investments pribavili „protipravnu imovinsku korist u iznosu od 2,4 miliona, a Stjepan Skočajić u iznosu od 277 hiljada eura“. Skočajić je pomenutu sumu od 277 hiljada podigao sa računa Biochem Industries, ili za svoje potrebe (kako piše u sporazumu sa Marovićem), ili ih je „predao M. R. kako bi namirili troškove preduzeća Property Investments nastalih oko prodaje zemljišta“ (kako piše u sporazumu SDT-a sa Skočajićem). Tako su okrivljeni „Opštini Budva pričinili štetu u iznosu od tri miliona eura“ zaključuje se u sporazumima.

SDT još „preduzima radnje“

Na pitanja CIN-CG/BIRN/Monitora o aferi sa prečistačem, SDT je nakon dugog čekanja poslao šturi odgovor da su “sa okrivljenima Svetozarom Marovićem i Dragoljubom Milanovićem zaključeni sporazumi o priznanju krivice..., nakon čega su sporazumi o priznanju krivice potvrđeni od strane Višeg suda u Podgorici, a isti su rezultirali vraćanjem protivpravne imovinske koristi Opštini Budva u iznosu od 1.096.481,39 eura“. SDT je još naveo da i dalje poduzima „neophodne istražne radnje“.

Opština negira da je vraćen novac, a bivši gradonačelnik Krapović ističe da suma koju pominje SDT nema veze sa WTE postrojenjem već sa slučajem Copyright, gdje je Opština Budva oštećena za 3.86 miliona eura kroz seriju fiktivnih ugovora o marketinškoj promociji grada i fingiranog sudskog poravnanja. Nema veze ni pomenuti Milanović, koji je kao izvršni direktor Gugi Komerc odgovarao za mahinacije sa betoniranjem platoa na Jazu, gdje su održavani mega koncerti Rolingstounsa i Madone.

Krapovićeve riječi potvrđuju i sporazumi objavljeni na sajtu SDT. Svetozar Marović je pod tačkom „d“ (jedno od ukupno pet krivičnih djela) osuđen za zloupotrebu službenog položaja putem podstrekivanja na organizovan način u slučaju WTE postrojenja. Za krivična djela a, b, c i d po sporazumu je kao organizator milionskih krađa dobio ukupno godinu dana. Ispada, za svako djelo po tri mjeseca. Marović se obavezao da vrati 1.096.481,39 eura protivpravne koristi koju je ostvarila njegova kriminalna organizacija, ali za tačku „c“ sporazuma za aferu Copyright.

Specijalno tužilaštvo, po sporazumu potpisanim sa Marovićem 9. juna 2016. godine, nije tražilo od njega da vrati tri miliona. Nije ni Viši sud koji je usvojio sporazum u neizmijenjenom obliku.

Pravni zastupnik budvanske opštine Vladan Bojić ističe u razgovoru za CIN-CG/BIRN/Monitor da je ovakvo ponašanje pravosuđa nečuveno „jer ako obijete trafiku i ukradete par sitnica dobićete minimum pola godine zatvora, a ovdje su ukradeni milioni. Puno građana bi pristalo da robija tri mjeseca, ne za tri miliona, već za trista hiljada pa i trideset hiljada“.

Marović je za tačku „e“ ovog sporazuma dobio još deset mjeseci zatvora zbog prevare, kada su mještani preko njegove firme Property Investments prodali zemljište u Kamenovu za 7,5 miliona eura. Krivotvorenim potpisima taj novac iskorišten je kao kolateral za kredit kod Prve banke za Marovićevu firmu. Sporazumom koji je potpisao 16. maja 2016. dobio je još dvije godine zatvora i obavezu da plati novčanu kaznu od pedeset hiljada eura za druge krađe. Prije toga je proveo pet mjeseci u Istražnom zatvoru u Spužu, pa mu je ostalo da odleži još tri godine i pet mjeseci.

Sporazume su još potpisali i Lazar Rađenović, Stjepan Skočajić i Goran Bojanić kao članovi Marovićeve kriminalne organizacije. Mirko Latinović i Ginter Faust su dobili status svjedoka saradnika.

Rađenović je sporazumom od 16. maja 2015. priznao dva krivična djela, jedno za WTE prečistač a drugo za slučaj Copyright. Osuđen je ukupno na 6 mjeseci ili 3 mjeseca za jedno djelo, isto koliko i Marović kao organizator.

Goran Bojanić i Stjepan Skočajić su osuđeni po 6 mjeseci zatvora, duplo više od „podstrekača“ Marovića.

Skočajićeva firma Biochem Industries DOO Budva je istim sporazumom kao pravno lice osuđena na uslovnu novčanu kaznu od 100 hiljada eura. Viši sud se i sa ovim saglasio 12. septembra 2017. godine.

Jovo MARTINOVIĆ

Većina poginulih radnika bili su stranci. Jezička barijera ne smije biti izgovor da se ne primjenjuje zakon, upozoravaju iz Udruženja zaštite na radu. Nepažnja radnika i nemar poslodavaca su glavni uzroci stradanja koje se uglavnom događa padom sa visine

Pad sa visine uzrok je smrti tri od četiri građevinska radnika koji su stradali za deset mjeseci ove  godine, ali i najmanje trećine teških povreda na gradilištima širom Crne Gore. Većina poginulih su bili strani državljani. U istom periodu registrovano je i devet povrijeđenih građevinara.

Podaci iz ove godine su alarmantni, jer je, prema evidenciji Inspekcije zaštite i zdravlja na radu,  od 2015. do 2019. godine poginulo osam građevinskih radnika i registrovano 27 teških i dvije kolektivne povrede na radu.

Sve to, prema mišljenju sagovornika Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) govori o nepažnji radnika na građevinama, ali i o nemaru poslodavaca.

„Uobičajeni uzroci povreda na gradilištima su neobezbijeđeni radni prostor na visini i nekorišćenje sredstava za zaštitu. Veoma se često dešava da, iako poslodavac obezbijedi kolektivne mjere zaštite (propisno postavljene skele, kao i zaštitne ograde na njima), ipak dolazi do pada zbog toga što zaposleni ne koriste sredstva opreme lične zaštite na radu, zaštitne pojaseve ili opasače,“ kazala je za CIN-CG Đina Janković, koordinatorka Udruženja zaštite na radu (UZNR).

Posljednji tragični slučaj desio se sredinom prošlog mjeseca, kada je na gradilištu Master kvarta u dijelu glavnog grada u blizini sjedišta Univerziteta Crne Gore, nastradao turski državljanin A.Y.

„Prilikom izvođenja radova došlo je pomjeranja daske koja nije bila dobro pričvršćena, na koju je zaposleni stao i pao sa osmog sprata objekta u izgradnji“, navodi se u odgovoru koji je Uprava za inspekcijske poslove (UIP) dostavila CIN-CG-u.

Samo nekoliko stotina metara dalje, na gradilištu podgoričke Seadrie, početkom februara stradao je još jedan turski državljanin. Iz Uprave za inspekcijske poslove su kazali da je zidar M.C. pao sa trećeg sprata, jer na zgradi „nijesu bile postavljene zaštitne ograde“.

Prema riječima portparolke podgoričkog Osnovnog državnog tužilaštva (ODT), državne tužiteljke Milice Mandić, u oba slučaja su formirani predmeti i u fazi su izviđaja. Mandić je kazala da je u prošlomjesečnom tragičnom slučaju „izvršeno vještačenje iz oblasti zaštite na radu", a u onom iz februara obavljena  „potrebna vještačenja i saslušanja građana od strane policije“ te da se „preduzimaju druge radnje u cilju utvrđivanja eventualne odgovornosti nekog lica".

Podgorički ODT se bavi i pogibijom državljanina Albanije G. T. koji je stradao prilikom rekonstrukcije podgoričke Ulice Miloja Pavlovića, koju je radila danilovgradska firma Gradnja-promet.

„Prilikom izvođenja zemljanih radova u iskopanom kanalu dužine nekih 40 metara, širine 2,4 metra, na dubini od 2,5 metara do tijela nastradalog došlo je do rušenja zemljanih naslaga sa bočnih strana i zatrpavanja zaposlenog,“ navodi se u odgovoru inspekcije.

Mandić je za CIN-CG kazala da je i u ovom slučaju saslušano više osoba, kao i svjedoci, ali i izvršeno vještačenje iz oblasti zaštite na radu.

Jedini smrtni slučaj koji se nije desio na gradilištima u Podgorici, bio je u Herceg Novom, u drugoj polovini juna. Prilikom gradnje stambenog objekta, koji je radio barski Meb, poginuo je crnogorski državljanin R. B. Iz Inspekcije zaštite i zdravlja na radu su za CIN-CG kazali da je radnik pao sa visine od oko 7,5 metara „sa drugog sprata na beton ispred zgrade, jer nijesu bile postavljene zaštitne ograde, niti je bio vezan zaštitnim pojasom“.

Ovim slučajem bavi se novsko tužilaštvo. Državni tužilac Nikola Samardžić kazao je za CIN-CG da je da će „nakon sprovođenja radnji od strane nadležnog tužioca biti podnijet optužni akt ukoliko bude postojala osnovana sumnja da je radnjama ili propuštanjem odgovornih lica izvršeno krivično djelo za koje se goni po službenoj dužnosti".

Komentarišući to što su svi stradali ove godine i dio povrijeđenih strani državljani, Janković ukazuje na „uticaj demografskog kretanja stanovništva“. Crna Gora se, kaže ona, godinama unazad borila sa nedostatkom adekvatne radne snage koja se okreće tržištu EU, „na prvom mjestu Hrvatskoj kao nama najbližoj članici Unije“. Zato se to nadomještava zapošljavanjem stranaca, posebno iz regiona. Na gradilištima u Crnoj Gori se zapošljava radna snaga iz Albanije, ali i iz Turske.

Bez obzira na to što crnogorski državljani koji su radno sposobni, iz nekih razloga, ne žele da rade na određenim poslovima, u građevinskom sektoru na primjer, prema riječima Janković, to ne oslobađa poslodavca odgovornosti da primjenjuje sve što je zakonom predviđeno i na radnike iz inostranstva koje angažuje. Neophodno je, ističe, da ti radnici, prethodno budu upoznati s mjerama zaštite i zdravlja na radu na poslovima upravo tog radnog mjesta na koje treba da budu raspoređeni. Da budu osposobljeni za bezbjedan rad, uz prethodnu provjeru zdravstvene sposobnosti.

„Nerijetko se dešava da zbog jezičke barijere, ti propisi ne budu poštovani. Takođe se dešava da poslodavac ne može, zbog rokova izgradnje, da čeka završetak procedure dobijanja dozvole za privremeni boravak i rad, što traje u prosjeku dvadesetak dana, pa angažuje takvog radnika s kojim nije potpisao ugovor o radu. Shodno tome, nije poštovao ni propise predviđene Zakonom o zaštiti i zdravlju na radu“, ističe Janković.

Podaci kojima Udruženje raspolaže, prema njenim riječima, nijesu potpuni, jer nema realne statistike u ovoj oblasti.

„Veliki broj povreda se ne prijavljuje – najčešće u slučajevima kada radnik nije bio angažovan po osnovu ugovora o radu, već na 'crno'. Nerijetko dođe i do neke vrste dogovora između poslodavca i zaposlenog, pa povreda ni u tom slučaju ne bude evidentirana,“ kazala je ona.

Za kolektivne i povrede sa smrtnim ishodom, Udruženje raspolaže preciznim podacima, jer je poslodavac u obavezi da o tome odmah informiše Inspekciju rada, kao i Upravu policije. Ukoliko to i ne učini, informacija će im po službenoj dužnosti biti dostavljena iz bolnice. Nakon toga, Uprava policije i Inspekcija rada informišu o tome tužilaštvo koje je nadležno za dalje procesuiranje.

„Tu se krug zatvara, jer nailazimo na problem nedostatka povratnih informacija od tužilaštva o procesuiranim slučajevima. Zato nemamo podatke o sudskim epilozima, te najčešće ni odgovor na pitanje o tome da li je u slučajevima teških i smrtnih povreda bilo nepoštovanja Zakona o zaštiti i zdravlju na radu, odnosno nesprovođenja mjera zaštite, ili je riječ o nepažnji zaposlenog. To je prepreka koja otežava uspješan rad i sprovođenje pravih mjera u realizaciji strategije zaštite i zdravlja na radu u Crnoj Gori,“ ocjenjuje Janković u razgovoru za CIN-CG.

Ona kaže da je crnogorski Zakon o zaštiti na radu izuzetno dobar, usklađen sa EU Direktivama, ali da je problem njegova primjena. Bitno je, naglašava, da svaki zaposleni zna da ima pravo da odbije rad ukoliko nije upoznat sa opasnostima ili štetnostima koje bi mogle da ugroze njegovo zdravlje i bezbjednost.

„Takođe je važno da svako stručno lice, zaposleno kod poslodavca, zna da ima pravo da predloži mjeru zabrane rada na radnom mjestu, ili upotrebe sredstva za rad, u slučaju kada utvrdi neposrednu opasnost po život ili zdravlje zaposlenih. Kada je o poslodavcima riječ, najvažnije je da shvate da ulaganje u zaštitu i zdravlje svojih zaposlenih nije biznis barijera, već ulaganje u najvažniji kapital svake kompanije. To ih čini prepoznatim, društveno odgovornim, ali i konkurentnim i poželjnim poslodavcem,“ kazala je Janković.

Posljednjih godina, kako one ističe, ipak je povećana svijest izvođača građevinskih radova o značaju mjera zaštite i zdravlja na radu, zahvaljujući stranim investitorima koji su u Crnu Goru donijeli novu kulturu.

„Shodno tome, broj povreda koje se dešavaju u sektoru građevinarstva rjeđi je kod velikih investitora koji ulažu više u zaštitu zdravlja svojih zaposlenih,“ kazala je Janković.

Nema ograde, dizalica improvizovana…

Početkom januara turski državljanin (R.M.) prilikom izvođenja radova na krečenju, na gradilištu Portonovi u Herceg Novom, pao je sa merdevina i povrijedio desnu ruku. U drugoj polovini mjeseca je Makedonac Š.B. prilikom gradnje apartmana u budvanskom naselju Dubovica, prema odgovoru UIP-a, prilikom silaska sa skele (visine 120 cm) niz drvene merdevine (visine 190cm) „kako je i sam naveo u izjavi u CB Budva izgubio ravnotežu i pao grudima na metalnu skelu…".

Tri teške povrede desile su se u februaru.

Na gradilištu Starog pazarišta u Nikšiću povrijeđen je crnogorski državljanin, serviser D.Š. kada je prilikom podizanja i montaže metalne kutije, dijela lifta, došlo do njenog smicanja sa nosača. Iz Inspekcije za zaštitu i zdravlje na radu kažu da je dizalica na čijoj sajli je zakačen i podizan teret bila „improvizovano postavljena, bez ikakvog učvršćenja za nosače“. Metalna kutija je dijelom udarila i inercijom odgurnula radnika do šipke skele, objašnjavaju inspektori.

Na gradilištu u Portonovom državljanin Turske T.I. je pao sa visine, jer prilikom izvođenja radova nijesu bile postavljene zaštitne ograde.

Tokom održavanje putnog pravca Rožaje - Kula - Stube, državljanin Crne Gore A.K. povrijeđen je prilikom rukovanja frezom, kada je došlo do lomljenja čaure – osigurača. Iz UIP-a su kazali da je radnik u namjeri da izmijeni osigurač, prišao radnom dijelu mašine, uvukao se prednjim dijelom tijela da bi dohvatio mjesto gdje je trebalo iskucati polomljeni dio i zamijeniti ga „novim". U tom momentu freza se pokrenula i povrijedila ga.

U maju je teško povrijeđen državljanin Crne Gore G.K na gradilištu petlje Smokovac na autoputu Bar – Boljari. Prilikom otkidanja dijela brda, kamen težine oko 30 kilograma pao je na vrh bagera, razbio stakleni dio mašine i udario radnika u glavu.

U drugoj polovini juna, tokom radova na adaptaciji hotela Vrmac u Prčnju, državljanin Crne Gore B.J. okliznuo se prilikom penjanja na skelu i pao sa visine.

Sredinom jula je državljanin Crne Gore, vozač Z.I. u Herceg Novom prilikom kretanja preko cijevi razuporne grede, nakon skidanja lanca sa kuke oko cijevi razupirača, pao sa visine od oko sedam metara.

U prvoj polovini septembra u Kotoru je povrijeđen državljanin Crne Gore M.R. vozač teretnog vozila, u koga je, prema podacima UIP-a, udarila utovarna kašika kombinovane mašine.

Bez žalbi ombudsmanu

Zaštitnik ljudskih prava i sloboda u posljednjih pet godina nije dobijao pritužbe koje se odnose na probleme zaštite na radu.

Iz institucije ombudsmana su za CIN-CG kazali da razlog vjerovatno proizilazi iz činjenice da je njihova nadležnost zaštita građane od organa javne vlasti, osim u slučajevima zaštite od diskriminacije, kada se može postupati i u odnosu na fizička i pravna lica.

„Naše postupanje, odnosno pritužbe građana mogle bi eventualno biti usmjerene na rad inspekcijskih službi i ostalih nadležnih organa za izdavanje dozvola za gradnju i sprovođenje nadzora u smislu bezbjednosnih pretpostavki, pa pozivamo građane da nam se obrate ukoliko smatraju da im iz tog ugla možemo pomoći,“ poručili su iz ove institucije.

Miloš RUDOVIĆ

Napomena: U ranijoj verziji teksta pisalo je da je kosovski državljanin poginuo u Herceg Novom. Nakon što se žalila porodica poginulog, redakcija se obratila UIP-u koji je utvrdio da su napravili grešku u odgovorima dostavljenim CIN-u.

Novinari RTCG-a Dušica Pavlović i Mirko Bošković dobitnici su prve EU nagrade za istraživačko novinarstvo za Crnu Goru za 2019. godinu. Oni su ovu nagradu dobili za televizijski serijal “Mehanizam – Poslovna tajna”, koji je emitovao javni servis prošle godine. Druga nagrada pripala je Jeleni Jovanović, novinarki dnevnika Vijesti za istraživički ciklus o migrantima, dok je treća nagrada dodijeljena novinarima Portala Berane Mileni Bubanji Obradović i Andriji Turčinović, za seriju tekstova o ugovorenim maloljetničkim brakovima u romskoj zajednici.

Žiri je po prvi put ove godine dodijelio i specijalna priznanja za istraživačke novinarske napore i društveni uticaj novinaru TV Vijesti Petru Komneniću, za emisiju Načisto, koja se odnosila na korupciju u državnoj građevinskoj inspekciji,  kao i glavnom i odgvornom uredniku dnevnog lista Dan Nikoli Markoviću za istraživačke domete tokom intervja sa predsjednikom Crne Gore Milom Đukanovićem, u emisiji Ukrštene riječi, emitovanoj na TV Prva.

Nagrade se dodjeljuju u okviru projekta Unapređivanje kvaliteta vijesti i nezavisnog novinarstva na Zapadnom Balkanu i u Turskoj, koji sprovodi Balkanska istraživačka regionalna mreža (BIRN), kojoj je parner u našoj zemlji Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG). Projekat finasira Evropska unija.

Sloboda izražavanja jedna je od ključnih vrijednosti Evropske unije i jedan od temelja demokratskog društva, izjavila je Oana Kristina Popa, šefica Delegacije EU u Crnoj Gori. Od presudne je važnosti da nadležni organi omoguće novinarima da nesmetano obavljaju posao, da su slobodni od prijetnji nasiljem, uznemiravanja ili zastrašivanja, kako bi građani imali pristp pouzdanim i istinitim informacijama, a novinari ispunili svoju ključnu društvenu ulogu pozivanja javnih vlasti na odgovornost. Šefica Delegacije čestitala je dobitnicima/ama nagrada na kvalitetnim pričama i ohrabrila ih da nastave sa radom.

Predsjednica Žirija Leila Bičakčić je pohvalila kvalitet ovogodišnjih radova i istakla da je pred žirijem bio izuzetno težak zadatak da izabere tri najbolja novinarska istraživanja. Obrazlažući prvu nagradu, ona je naglasila da  istraživanje o dodjeli kredita koje su sproveli Pavlović i Bošković  pokazuje kako sprega visokog biznisa i politike djeluje zajedno u zlopotrebi moći, omogućavajući privilegovanom krugu politički bliskih ljudi da iskoriste državne resuse u cilju sopstvenog bogaćenja, pokazujući svu razmjeru kriminalne hobotnice. Istraživanje, rekla je Bičakčić, pokazuje koliko malo političari mare za građane koje predstavljaju, sa kolikom strašću zloupotrebljavaju svoju poziciju i koliko im je malo stalo do javnog dobra.

Istraživanje koje je sprovela novinarka Jovanović o migrantima, ma koliko da je dalo odgovore na neka pitanja, otvorilo je mnogo novih, rekla je Bičakčić. Posebno je značajno što je Jovanović identifikovala mrežu organizovanog kriminala, koji se plete oko ove krizne situacije i ljudi u nevolji, navela je predsjednica Žirija obrazlažući drugu nagradu.

Iako je tema o trafikingu djevojčica iz romske zajednice poznata i bilo je i ranije izvještavanja o ovom problemu, Bubanja-Obradović i Turčinović, uspjeli su da urade vrijedno istraživanje, navela je Bičakčić, obrazlažući treću nagradu. Ona je istakla da je posebna vrijednost ovog istraživačkog serijala što novinari dolaze iz unutrašnjosti i što su, uprkos ograničenim sredstvima i resusrsima, uspjeli da osvijetle ovu značajnu temu.

Dodjeljujući posebna priznanja Komneniću i Markoviću, Žiri je nastojao da ohrabri napore u novinarskim formama koje nijesu istraživačke. Otkrića koja su Komnenić i Marković predočili javnosti u televizijskim emisjima, imala veliki uticaj na društvo.

Na konkursu koji je raspisao Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) pristiglo je 17 priča. Najbolje radove ocjenjivao je nezavisni tročlani žiri u sastavu: Leila Bičakčić, predsjednica Centra za istraživačko novinarstvo Bosne i Hercegovine, Milica Pešić, izvršna direktorica Instituta za medijsku raznolikost iz Londona i Vladan Mićunović, medijski ekspert i novinar iz Podgorice.

Nagrada EU za istraživačko novinarstvo na Zapadnom Balkanu i Turskoj ima za cilj promovisanje izvanrednih dostignuća istraživačkih novinara, kao i poboljšanje vidljivosti kvalitetnog istraživačkog novinarstva. Dodeljuje se godišnje u svih šest zemalja zapadnog Balkana i Turskoj. Nagradni fond za Crnu Goru za dostignuća u 2019. iznosi 10.000 eura, od čega 5.000 ide za prvu nagradu, 3.000 za drugu, a 2.000 za treću.

Ceremonija dodjele nagrada ove godine nije održana, radi poštovanja mjera NKT-a za sprečavanje širenja pandemije. BIRN i CIN-CG čestitaju dobitnicima i pozivaju sve novinare i novinarke u Crnoj Gori da istraživačke radove objavljene tokom 2020. prijave na konkurs koji će biti objavljen u prvoj polovini sljedeće godine.

Video izjave Oane Kristine Pope, šefice Delegacije EU u Crnoj Gori i Leile Bičakčić, predsjednice Žirija dostupni su na sljedećem linku:

Shtatë në dhjetë peshq nga Deti Adriatik kanë plastikë brenda vetes! Pikërisht për këtë arsye, Adriatiku u shpallë njëri nga tre detet më të ndotura në Evropë që mund të ketë pasoja afatgjate në ekonominë e gjashtë vendeve që kanë dalje në të. Ndotja me këtë material është rreziku më i madh që i kanoset biodiversitetit në planet, pas ndryshimeve klimatike.

Peshkatari nga Ulqini Ivo Knezheviq thotë se shpesh shtanget nga sasia e mbeturinave të cilat i sheh në detin e hapur, disa kilometra nga grykëderdhja e lumit Buna.

“Përpara ishim dëshmitarë të llojeve të ndryshme të mbeturinave pas erërave të forta jugore. Mirëpo, s’ndodh më kështu. Plastikë ka kudo”, theksoi ai.

Situata përkeqësohet me reshjet e para vjeshtore kur ringjallen rrëketë dhe përrenjtë dhe në det sjellin mbeturinat e hedhura në shtretërit e shteruar. Kur qesja nga supermarketi, ose shishja e plastikës s’hidhet në kontejner, fillojnë hallet për ato që jetojnë në det dhe prej tij.

“Qesen e plastikës të cilën se gjuajtëm siç duhet, në fund e hamë. Me fjalë tjera, po e mbysim veten”, pohoi Knezheviq gjatë bisedës për Qendrën për Gazetarinë Hulumtuese, BIRN-in dhe Monitorin (CIN-CG/BIRN/Monitor).

Edhe zhytësit e Ulqinit pohojnë se fundi i detit gjithnjë e më pak dallon nga deponitë e mbeturinave në tokë.

“Pothuajse s’ekziston më asnjë vend në nëndetin tonë në të cilën u zhyta, e ku s’gjeta mbeturina të hedhura. Bëhet fjalë për grumbuj shishesh plastike, kënaqe, karrige, madje edhe disqe të kamionëve”, tha zhytësi i njohur nga Ulqini Adi Karamanaga për CIN-CG/BIRN/Monitor.

Ai është i bindur se kërcënimi nga plastika rritet çdo ditë e më shumë, gjersa fondi i peshkut zvogëlohet dita ditës.

“Mendoj se s’ekziston më asnjë organizëm në det i cili s’është prekur nga plastika. E gjitha kjo e prish në mënyrë të rrezikshme renomenë tonë të një destinacioni të mrekullueshëm turistik dhe të detit tonë si burim i prodhimeve cilësore të peshkatarisë, duke na rrezikuar neve dhe komunitetet tona vendore të cilët jetësisht varemi nga deti”, shtoi Karamanaga.

Mbeturinat vendore dhe të huaja

Pikërisht për shkak të sasisë së plastikës në të, skuadra ndërkombëtare e ekspertëve në studimin e botuar në revistën Marine Pollution Bulletin e shpalli Adriatikun si njërin nga tre detet më të ndotura në Evropë (pas pjesës verilindore të Mesdheut dhe Detit Keltik). Mbeturinat vijnë nga rreth katër milion njerëz që jetojnë pranë brigjeve të Adriatikut, e ky numër rritet pothuajse gjashtë herë gjatë sezonit turistik.

Më së shumti mbeturina që përfundojnë në Mesdhe për kokë banori vijnë nga Mali i Zi! Madje tetë kilogram në vit, tregojnë të dhënat e Unionit Ndërkombëtarë për Ruajtjen e Natyrës (IUCN).

Aktivistja ekologjike Azra Vukoviq thotë se 80-90 për qind e mbeturinave në Adriatik përbëhen nga plastika.

“Koha e shfrytëzimit të plastikës njëpërdorimshme është 20 minuta, ndërsa për shpërbërje nevojitet shumë më tepër kohë, nëse kjo ndodh ndonjëherë. Para së gjithash, flasim për qeset, gotat, shishet, fundçet e cigareve, rrjetet dhe mjetet e peshkatarëve që në mënyra të ndryshme mbërrijnë në ujë, duke i krijuar probleme të mëdha organizmave që jetojnë në det, por edhe atyre në tokë”, tha Vukoviq për CIN-CG/BIRN/Monitor.

Nëse shohim ambalazhet, shumica e mbeturinave vijnë nga Shqipëria, përmes Bunës. Ka shumë mbeturina vendase, sepse Buna buron në Liqenin e Shkodrës, i cili në pjesën më të madhe i takon Malit të Zi. Çdo banor i Malit të Zi, sipas të dhënave të organizatës Zero Waste Montenegro, mesatarisht shfrytëzon dhe gjuan mbi 600 qese plastike të cilët nuk riciklohen dhe përfundojnë në natyrë ose në deponi.

“Vetëm në prapatokën e Plazhit të Madh, përjashto Adën e Bunës, u hartëzuan 22 deponi ilegale në të cilët përveç mbeturinave ndërtimore dhe inerte, gjendet edhe plastika. Kjo rrezikon të shkaktojë dëme të përhershme zhvillimit të turizmit në rivierën e Ulqinit”, thotë Vukoviq.

Edhe pse deti është resurs shumë i vlefshëm, Mali i Zi nuk e ka modelin e përpunuar për përcjelljen dhe përkujdesjen e mbeturinave në det. Edhe në raportin e fundit të Komisionit Evropian për Malin e Zi, administrimi i mbeturinave u vlerësua si fushë ku s’u arrit progresi.

Ministri i zhvillimit të qëndrueshëm dhe turizmit Pavle Raduloviq, i cili ndërkohë dha dorëheqje dhe u largua nga Qeveria për shkak të skandalit të korrupsionit në inspektoratin e tij, në mënyrë buçitëse paralajmëroi ndalimin e përdorimit të qeseve të plastikës. Mirëpo, nga kjo ministri vetëm në vitin e ardhshëm u paralajmërua hartimin i planit të ri shtetëror për administrimin e mbeturinave deri në vitin 2026. Nga fillimi i këtij viti paralajmërohet miratimi i Ligjit të ri për Administrimin e Mbeturinave. Ky duhet të jetë obligim i qeverisë dhe i Kuvendit të ri, njëjtë siç Parlamenti i Kroacisë, për shembull, vitin e kaluar miratoi një sërë përfundimesh për mikroplastikën në ambient.

Në kuadër të Kapitullit 27, Mali i Zi u zotua të ricikloi 50 për qind të mbetjeve nga plastika, letra, metali dhe xhami. Shteti planifikon të sigurojë riciklimin e të paktën 70 për qind të mbeturinave të parrezikshme ndërtimore, në mënyrë që të plotësojnë kriteret përfundimtare të kapitullit më kërkues evropianë. Kështu shkruan në Draftin e planit të veprimit për plotësimin e kritereve përfundimtare në Kapitullin 27 – mjedisi jetësor dhe ndryshimet klimatike, i cili deri në fund të gushtit ishte në shqyrtim publik. Këto kushte Mali i Zi duhet t’i plotësojë deri më 31 dhjetor 2030.

“Vitet e fundit është gjithnjë e më e pranishme ndotja nga mbetjet e plastikës, gjë që shkakton një presion shtesë në ekosistemin e detit”, është konstatuar në Raportin e fundit vjetor të Agjencisë për Mbrojtjen e Natyrës dhe Mjedisit Jetësor në Malin e Zi për vitin 2018. Së bashku me Ministrinë e lartpërmendur, Ndërmarrjen Publike për Administrimin e të Mirave Detare, vetëqeverisjet vendore bregdetare dhe Drejtorinë për Punë Inspektuese, Agjencia është më përgjegjësja për gjendjen momentale në detin dhe pranëdetin malazez.

Deponitë në fund të detit

Hulumtimi i shkencëtarëve nga shtetet që dalin në Detin Adriatik dhe Jon (Sllovenisë, Kroacisë, Shqipërisë, Bosnjës e Hercegovinës, Malit të Zi dhe Greqisë), në kuadër të projektit WELCOME („WatEr LandsCapes sustainability through reuse of Marine litter”), i cili financohet nga fondet e Bashkimit Evropian (BE), tregoi se në Adriatik, për kilometër katror, ka mesatarisht 670 copa plastike, që konsiderohet si dendësi relativisht e lartë e mbetjeve.

Madje 90 për qind e sendeve nga mbeturinat janë të bëra nga materialet artificiale. Analiza e një tonelate mbeturinash në plazhe dhe në det tregoi se pak mbi gjysma janë plastikë, 30 për qind dru, 10 për qind metale, ndërsa gjashtë për qind tekstil.

“Mbeturinat në det janë një nga rreziqet më të mëdha ndaj ekosistemit detar të Mesdheut me ndikim mjedisor, ekonomik, të sigurisë, shëndetësor dhe kulturor”, tha për CIN-CG/BIRN/Monitor këshilltari i lartë shkencor në Institutin për Biologjinë e Detit në Kotorr Dr. Milica Mandiq.

Duke rikujtuar që Deti Adriatik është një basen gjysmë i mbyllur me rryma të dobëta detare dhe qëndrim të gjatë të masave ujore, gjë që e bënë më të prekshëm dhe shumë të ndjeshëm nga ndotjet këmbëngulëse, ajo thekson se në veçanti është e kanosur zona mjaft specifike dhe pjesërisht e mbrojtur e Bokës së Kotorrit.

“Fajtorët më të mëdhenj për çdo gjë që gjendet në këtë gji janë banorët vendas, turistët dhe, pjesërisht, administrimi joadekuat i mbeturinave në tokë. Rreth 80 për qind e mbeturinave të cilat gjenden nën sipërfaqen e detit në Bokë janë me prejardhje nga toka. Vlerësohet se në pjesën e gjirit ka nga 160 deri në 250 kilogram mbeturina për kilometër katror, ndërsa në zonën e detit të hapur të bregdetit malazez nga 40 deri në 80 kilogram”, thotë Mandiq.

Ajo pohon se mbeturinat në plazhe janë në të vërtet vetëm “maja e iceberg-ut” në raport me sasinë e cila gjendet nën sipërfaqen e detit.

Eksperti i Institutit për Oqeanografi dhe Peshkatari nga Spliti Dr. Pero Tutman tha për CIN-CG/BIRN/Monitor se rreth 70 për qind e mbeturinave të cilat nga bregu mbërrijnë në det, përfundojnë në fund të detit dhe aty grumbullohen me vite jashtë fushëprekjes së njeriut.

“Këto sasi rriten në nivele vjetore dhe s’janë të papërfillshme edhe pse ne s’i dimë. Ndikimi në organizmat e detit në masën më të madhe reflektohet përmes ngatërrimit (p.sh. mjetet e humbura të peshkimit, qeset e plastikës, etj.), si dhe me përpirje dhe futje në sistemin tretës. Në veçanti janë të ekspozuar organizmat më të mëdha detar, siç janë gjitarët (fokat, delfinët, balenat) dhe breshkat, si dhe shpendët detar”, theksoi Dr. Tutman.

Sa më e vogël plastika, aq më të mëdhenj problemet

Plastika në det praktikisht nuk zhduket asnjëherë: vetëm shpërbëhet në copëza më të vogla dhe hynë në të gjitha poret e mjedisit jetësor. Mikroplastika (grimcat e plastikës më të vogla se pesë milimetër) u gjet në të gjitha llojet e organizmave detare. Problemi me mikroplastikën është edhe ai se në te mund të absorbohen sasi të mëdha të metaleve të rënda, viruset dhe bakteret.

Ky problem i Adriatikut për herë të parë u vu në dukje në projektin DeFishGear kur u vërtetua se në lukthin e shtatë nga 10 peshq në detin tonë ekzistojnë copëzat e mikroplastikës! Pra, gjatë ngrënies së specialiteteve të Adriatikut ne edhe vet e konsumojmë plastikën.

Hulumtimet kanë treguar se grimcat e plastikës janë të pranishme në zemër dhe në trurin e njeriut dhe paraqesin rrezik për shfaqjen e kancerit të trurit, ndërsa ekspozimi i kafshëve ndaj plastikës mund të shkaktojë kallje, shterpësi dhe kancer.

Edhe në Institutin e Kotorrit kanë bërë hulumtimin i cili u bazua mbi analizat e përmbajtjes së lukthit tek pesë llojet e ndryshme të peshkut, e që kanë rëndësi komerciale: sardelja, skumbri atlantik, skumbri japonez, barbuni dhe shojza.

“U tregua se grimcat e makroplastikës, me madhësi mbi 5 milimetër, gjendet në të gjitha llojet e përmendura, në sasi të vogla ose të mëdha. Nga gjithsej 235 peshq të analizuar, makroplastika u gjet tek çdo i katërti”, tha Dr. Mandiq.

Qeset janë “delikatesë” për breshkat e detit

Një nga llojet më të rrezikuara në Adriatik janë breshkat e detit. Hulumtimi i publikuar pak kohë më parë në revistën Current Biology tregoi se aroma e qeseve të plastikës i ngjanë breshkave si delikatesë i shijshëm për shkak të baktereve dhe algave të cilat akumulohen në te. Shkencëtarët ia ofruan breshkave të detit disa lloje të aromave. Breshkat pothuajse në mënyrë identike reaguan ndaj aromës së ushqimit dhe të qesës së najllonit, e cila paraprakisht ishte zhytur nën ujë, thuhet në këtë revistë.

„Hulumtimet e bëra deri në vitin 2011 kanë treguar se nga 54 breshkat e ngordhura të cilat u gjeten, tek 35 për qind prej tyre u zbuluan mbeturinat në organet e tretjes. Sa më shumë të ketë mbeturina të tilla, aq më shumë breshkat e detit do të jenë të rrezikuara“, tha Dr. Tutman.

Një nga llojet më të rrezikuara dhe më të mëdha të breshkave të detit në botë, e cila rrallherë hynë në Detin Adriatik, breshka lëkurore e detit (Dermochelys coriacea), u ngatërrua para disa vitesh në rrjetin e peshkatarëve pranë Valdanosit, por e shpëtoi zyrtari i patrullës të Komunës së Ulqinit Hajrudin – Dino Shata.

Përndryshe, breshkat në det kryejnë, të ashtuquajturin, bioturbacionin, duke shkaktuar përzierjen e sedimentit dhe qarkullimin e lëndëve ushqyese, duke e ruajtur kështu stabilitetin e ekosistemit të përbërë të detit.

Kaosi nga plastika në plazhe

Në Ndërmarrjen Publike për Administrimin e të Mirave Detare, e cila shpesh organizon aksionet e pastrimit të plazheve, thanë për CIN-CG/BIRN/Monitor se, sipas analizave të kryera, ambalazhet plastike janë mbeturina dominuese.

„Në të gjitha plazhet rezultoi se mbetjet plastike paraqesin problemin më të madh, me pjesëmarrje mbi 60 për qind, si në numër ashtu edhe në peshë. Nga numri i përgjithshëm i copëve të mbeturinave të grumbulluara, pjesa më e madhe janë fundçet dhe filterat e cigareve. Pastaj vijnë copat e plastikës me madhësi prej 2,5 deri në 50 cm, ambalazhet plastike, foliet, pjesë të ambalazheve të ëmbëlsirave dhe ushqimit, si dhe tapat dhe kapakët e plastikës“, tha Dr. Mandiq.

Nga „Të Mirat Detare“ deklaruan se Qeveria malazeze po përgatitë Programin e monitorimit, i cili përfshinë edhe mbeturinat në det, „e të gjitha me qëllimin e përcaktimit të mirë të gjendjes së mjedisit jetësor të Detit Adriatik“.

„Rregullat e reja ligjore duhet të sjellin dhe ta përmirësojnë konsiderueshëm efikasitetin më të mirë të ndërmarrjeve vendore të cilat janë kompetente për grumbullimin dhe deponimin e mbetjeve, por edhe zhvillimin e mekanizmave në Mal të Zi për reciklimin e mbetjeve plastike, prej xhamit, metalit dhe ambalazhe të tjera, si dhe mekanizmat për kontrollin dhe zvogëlimin e mbetjeve në prodhimtari siç është ndalimi i prodhimeve njëpërdorimshme prej plastikës. Të gjitha këto do të kontribuojnë për zvogëlimin e mbeturinave në plazhe dhe në hapësirat tjera publike“, tha për CIN-CG/BIRN/Monitor Milan Zhivkoviq nga Ndërmarrja Publike për Administrimin e të Mirave Detare.

Mirëpo, Dr. Mandiq konsideron se situata është mjaft brengosëse “veçanërisht duke pas parasysh faktin se nuk punohet shumë për zgjidhjen konkrete të problemit, se s’ka rregulla ligjore të cilat trajtojnë çështjen e mbetjeve në det, por edhe se nuk ka mjaftueshëm fonde kombëtare për hulumtimet fondamentale shkencore të cilat do ta trajtonin problematikën e ndikimit të akumulimit dhe transferimit të mbetjeve në shëndetin e organizmave detare, e si pasojë edhe të njerëzve”.

Meqë mbeturinat në det i tejkalojnë kufijtë nacional dhe se, në varësi nga rrymat, erërat, etj., mund të kalojnë distanca të konsiderueshme në kohë të shkurtër, Dr. Tutman thotë se për këtë problem dhe zgjidhjen e tij duhet të flitet dhe punohet në koordinim me vendet tjera “me të cilët ndajmë Adriatikun”.

Ministrat e mbrojtjes së mjedisit jetësor të Kroacisë, Malit të Zi dhe Shqipërisë në fillim të vitit 2018 në Dubrovnik arritën marrëveshjen që “të konkretizojnë bashkëpunimin dhe të shfrytëzojnë fondet e disponueshme evropiane me qëllimin e zgjidhjes së problemit të mbeturinave detare në Detin Adriatik”.

Por, në dy vitet e kaluara pak gjëra konkrete janë bërë, njëjtë siç munguan rezultatet edhe në kuadër të marrëveshjeve dhe iniciativave të përbashkëta siç ishin Komisioni i Përzier për Mbrojtjen e Ujërave të Detit Adriatik dhe të Zonës Bregdetare, Trilateralja e Adriatikut dhe Strategjia e BE-së për Rajonin Adriatik – Jon.

CZIP: Të ndalohet përdorimi i qeseve

“Mbeturinat dhe plastika s’i prekin veç njerëzit dhe nuk janë vetëm çështje e prishjes vizuale të natyrës. Mjaft shpesh shpendët i ushqejnë zogjtë e vet me mikroplastikë ndaj së cilës nuk janë imun as gjitarët e detit”, thuhet në proklamimin e Qendrës për Mbrojtjen dhe Hulumtimin e Shpendëve (CZIP) nga Podgorica, aktivistët e të cilës ftuan qytetarët që të nënshkruajnë peticionin për ndalimin e përdorimit të qeseve të plastikës dhe ballafaqimin përfundimtar sistematik me mbeturinat. Deri tani kanë grumbulluar 6.439 nënshkrime.

Shoqata “Martin Scheider Jacoby Association” gjatë këtij viti ka organizuar një sërë aksionesh të pastrimit të plazheve të Ulqinit, Kripores dhe Pyllit të Pishave.

“Vullnetarët tanë hasën në deponi të vërteta të mbetjeve plastike. Ne e prisnim situatën e keqe, por jo edhe se do të ketë aq shtresa të depozituara mbeturinave plastike, mbi të cilat shiu solli dheun, kështu që pothuajse këmbët na u zhyteshin në plastikë gjersa pastronim”, tha kryetarja e kësaj shoqate Zenepa Lika.

Duke u nisur nga fakti se rezultatet më të mira arrihen përmes edukimit, “Rotary klubi Ulqin” pak kohë më parë e realizoi projektin “Zero Waste Promotion”.

Anëtari i kësaj organizate Boris Margjonoviq tha për CIN-CG/BIRN/Monitor se realizimi i këtij projekti u përkrah financiarisht nga një grup turistësh nga Norvegjia të cilët vitin e kaluar për herë të parë ishin në rivierën e Ulqinit dhe ishin të mahnitur me bukuritë e qytetit.

“Por kur panë sasitë e plastikës vendosen që përmes “Rotarit” të iniciojnë projektin duke insistuar që aty, para së gjithëve, të përfshihen fëmijët e moshës parashkollore. Zgjidhja e kësaj çështje është tregues i zhvillimit tonë civilizues”, është i bindur Margjonoviq.

Çdo javë e hamë nga një kartë krediti

Në nivel global, prej vitit 1900 u prodhuan rreth tetë miliard tonë plastikë. Gjysma e kësaj sasie u prodhua në 13 vitet e fundit. Nga Kuvendi për Ekologji i Kombeve të Bashkuara, të mbajtur vitin e kaluar në Najrobi, u dërgua paralajmërimi alarmues – detet dhe oqeanet e botës janë në “krizën plastike”.

“Deri në mesin e këtij shekull 99 për qind e shpendëve të detit do të helmohen nga plastika, e që tani për shkak të saj ngordhin më shumë se një milion në vit”, thotë Peter Malvik, përfaqësues i Programit të OKB-së për Ambientin.

Nga ky institucion thanë se në javë hamë sasinë e plastikës të një karte të kreditit, gjersa nga Fondacioni “Ellen MacArthur” u paralajmërua se deri në vitin 2050 në det do të ketë më shumë plastikë sesa peshk.

Komisioni Evropian në janar të vitit 2018 solli Strategjinë Evropiane për Plastikën në Ekonominë Qarkulluese. Në qershor të vitit të kaluar u miratua direktiva me të cilën përcaktohen rregullat e reja për zvogëlimin dhe kufizimin e prodhimeve njëpërdorimshme nga plastika, mjeteve për ngrënie, pipave, pastruese për vesh dhe të ngjashme. Shtetet anëtare janë të obliguara që këto rregulla t’i përfshijnë në legjislacionet kombëtare deri në vitin 2021. Përveç parandalimit dhe zvogëlimit të ndikimit të prodhimeve njëpërdorimshme nga plastika, synimi është që në mënyrë të qëndrueshme të kalohet në prodhimet dhe materialet tjera.

Mustafa CANKA

Seven out of 10 fish from the Adriatic contain plastic! For precisely this reason, the Adriatic has been proclaimed one of Europe’s three most polluted seas, which could also have far-reaching consequences for the economies of the six countries this sea splashes against. Pollution from this material is the greatest threat to biodiversity on the planet after climate changes.

Ivo Knežević, a fisherman from Ulcinj, says he is often astonished by the quantity of waste he sees on the open sea, several kilometres from the mouth of the River Bojana.

“Earlier we witnessed the fact that there would be various types of waste after a strong southerly wind. But, that is not a case anymore. The plastic is everywhere now” he points out.

The situation deteriorates with the first autumn rains, when the brooks and streams start flowing again and bring down waste discarded in dried-up watercourses. When a supermarket carrier bag or plastic bottle is not thrown into a trash can, trouble starts for those who live next to the sea and from it.

“We end up eating any plastic bag that is not thrown away properly. In other words, we are killing ourselves,” Knežević claims in an interview for the Centre for Investigative Journalism, BIRN and Monitor (CIN-CG/BIRN/Monitor).

Divers in Ulcinj also say that it is getting more and more difficult to distinguish the seafloor from a landfill site.

“There is hardly a single place on our seafloor where I haven’t seen discarded trash. There are piles of plastic bottles, cans, chairs and even wheel rims from trucks,” Adi Karamanaga, the famous diver from Ulcinj, says for CIN-CG/BIRN/Monitor.

He is convinced that this issue is more serious every day, while the fish stock is ever smaller: “I don’t think there is a single organism in the sea any more that has not been in contact with plastic. All this is dangerously undermining Montenegro`s reputation as a beautiful tourist destination and our sea as a source of quality fishery products, endangering us and our local communities which crucially depend on the sea,” Karamanaga adds.

 Local and foreign waste

Precisely because of the quantity of plastic in it, an international team of experts, in a study published in the journal Marine Pollution Bulletin, declared the Adriatic one of Europe’s three most polluted seas (after the north-eastern part of the Mediterranean and the Celtic Sea). Waste is generated by around four million people who live along the Adriatic Coast, and that number increases during the tourist season almost six times.

Of the waste that finishes up in the Mediterranean, the highest amount per capita is generated from Montenegro! As much as eight kilograms per year, according to the data from the International Union for Conservation of Nature (IUCN).

The environmental activist Azra Vuković states that 80–90% of waste in the Adriatic is made up of plastic.

“Usage period of disposable plastic is 20 minutes, while much longer is necessary for it to biodegrade, if that happens at all. It primarily includes carrier bags, cups, bottles, cigarette butts, fishing nets and plastic cutlery which make their way to the water in various ways, creating a major problem for the organisms that live in the sea, but also for those on the land,” Vuković says for CIN-CG/BIRN/Monitor.

Judging by the packaging, most of the waste comes from Albania, along the River Bojana. There is also a lot of waste from Montenegro, because the Bojana flows out of Lake Skadar, most of which belongs to Montenegro. Every resident of Montenegro, according to the data of the organisation Zero Waste Montenegro, on average uses up and throws away more than 600 non-recyclable plastic bags a year, which then end up in nature or in landfills.

“Just in the hinterland of the Long Beach (Velika plaža), 22 illegal landfills have been mapped on which, apart from construction and bulky waste, the plastic was also found. This threatens to cause lasting damage to the development of tourism on the Ulcinj Riviera,” Vuković says.

Even though the sea is an exceptionally precious resource, Montenegro does not have a worked-out model of monitoring and disposing of the waste in the sea. In the European Commission’s most recent report on Montenegro, managing waste was assessed as an area in which no progress has been made.

Pavle Radulović, the Minister of Sustainable Development and Tourism, who has in the meantime resigned and left the government because of a corruption scandal in his inspection department, announced with fanfares a ban on the use of plastic bags. Meanwhile, this Ministry has announced that the drafting of a new state plan for managing waste for the period until 2026 will happen only next year. The adoption of the new Law on Waste Management has been announced since the beginning of this year. This should have been an obligation of the new government and parliament, just as, for example, the Croatian Assembly adopted a series of conclusions on micro plastics in the environment last year.

Montenegro has committed itself, within Chapter 27, to recycling 50% of its plastic, paper, metal and glass waste. The state intends to guarantee recycling of at least 70% of non-hazardous construction waste, in order to fulfil the closing benchmarks within the most demanding European chapter. This is stated in the Draft Action Plan for Fulfilling the Closing Benchmarks in Chapter 27 –Environment and Climate Change, which was subject to public debate until the end of August. Montenegro is supposed to fulfil these benchmarks by 31 December 2030.

“In the last few years, pollution from plastic waste has become more and more present, which creates extra pressure on the marine ecosystem,” it was stated in the last publicly announced annual Report of the Environmental Protection Agency of Montenegro for 2018. Along with the Ministry of Sustainable Development and Tourism and the Public Company for Management of Marine Assets, coastal local governments and the Administration for Inspection Affairs, the Agency is most responsible for the current state in the Montenegrin Sea and surrounding area.

Waste dump on the seafloor

Research carried out by scientists from countries bordering the Adriatic and Ionian Seas (Slovenia, Italy, Croatia, Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro and Greece) within the project WELCOME (“WatEr LandsCapes sustainability thrOugh reuse of Marine littEr”), which is financed from European Union (EU) funds, has shown that there are on average 670 pieces of plastic per square kilometre in the Adriatic, which is considered a relatively high density of waste.

As many as 90% of the items from waste have been made from artificial materials. Analysis of one ton of the waste found on the beaches and in the sea shows that somewhat more than half of it is composed of plastic, 30% is wood, 10% metal and 6% textiles.

“Marine debris represent one of the biggest threats to the Mediterranean marine ecosystem with environmental, economic, security, health and cultural effects,” Dr Milica Mandić, a senior scientific collaborator at the Institute of Marine Biology in Kotor told CIN-CG/BIRN/Monitor.

She reminded that the Adriatic Sea is a semi-closed basin with weak currents and long retention of water masses which make it vulnerable to persistent pollution and stressed that the very unique and only partially protected area of the Bay of Kotor is particularly threatened.

“Those most at fault for what is found in it are the local population, tourists and, partly, inadequate waste management on the land. About 80% of the waste which is located beneath the surface of the sea in the Bay of Kotor originates from the land. Estimates are that in the area of the Bay of Kotor there are 160–250 kilograms of waste per square kilometre, and in the area of the open sea of the Montenegrin coast between 40 and 80 kilograms,” Mandić says.

She claims that the waste on the beaches is only the “tip of the iceberg” compared to the quantity that lies beneath the surface of the sea.

Dr Pero Tutman, an expert from the Institute of Oceanography and Fisheries from Split, says for CIN-CG/BIRN/Monitor that around 70% of waste from the land which finds its way into the sea ends up on the seabed and has been piling up there for years out of human reach.

“These quantities are increasing every year and even though the exact amount is not known they are certainly worrying. The effect on marine organisms is mainly through entanglement (for example, lost fishing tackle, plastic bags etc.), after which they ingest it and then waste reach into their digestive system. Larger marine organisms, such as mammals (seals, dolphins and whales) and turtles, and then sea birds are particularly exposed to this,” Dr Tutman emphasises.

The smaller the plastic, the bigger the problems

Plastic in the sea never disappears – it just breaks down into smaller pieces and enters into every sphere of the environment. Microplastics (plastic particles smaller than five millimetres) are found in all species of marine organisms. The problem with microplastics is that larger amounts of heavy metals, viruses and bacteria can also be absorbed into them.

This problem in the Adriatic was first detected during the implementation of the project DeFishGear. It was discovered that there were pieces of microplastic in the stomachs of seven out of 10 fish in our sea! So, we are consuming not only Adriatic specialities but plastic as well.

Research studies have shown that particles of plastic in the heart and human brain correlate with a risk from brain cancer and exposure of animals to plastic can lead to inflammation, infertility and carcinomas.

In the Kotor-based institute, research has also been carried out which was based on analyses of the contents of the stomachs of five different commercially important species of fish: sardines, horse mackerel, chub mackerel, mullet and sole.

“Pieces of microplastics more than five millimetres big were found in all the mentioned species, in greater or lesser quantities. Of the overall 235 samples analysed, microplastics were found in a quarter,” Dr Mandić said.

Carrier bags a “delicacy” for sea turtles

One of the most threatened species in the Adriatic is the sea turtle. Recent research published in the journal Current Biology has shown that, to turtles plastic bags smell like a tasty delicacy because of the bacteria and algae that accumulate on them. The scientists offered turtles several types of smells. Almost all the turtles reacted identically to the smell of food and the smell of a nylon bag which had been previously submerged in water, this journal reports.

“Research carried out until 2011 showed that, of the 54 dead loggerhead sea turtles (the dominant species of turtle in the Adriatic), waste was found in the digestive systems of 35% of them. The more there is of this waste, unfortunately the more sea turtles are threatened,” Dr Tutman says.

One of the most threatened and largest species of sea turtles in the world, which very rarely comes as far as the Adriatic, the leatherback turtle (Dermochelys coriacea), entangled a few years ago in a fishing net near Valdanos, but it was saved by a patrol officer of the Municipality of Ulcinj Hajrudin-Dino Šata.

Sea turtles perform so-called bioturbation, causing the mixing of sediment and the circulation of nutrients, thereby influencing preservation of the stability of the complex marine ecosystem.

Plastic waste on the beaches

The Public Company for Management of Marine Assets, which often organises beach clearing actions, told CIN-CG/BIRN/Monitor that, according to published analyses, the dominant waste is plastic packaging.

“On all beaches it has been determined that the biggest problem is plastic waste, which makes up more than 60% of total amount, in terms of both number and weight. The most common waste was cigarette butts and filters. Then come pieces of plastic 2.5–50 cm large, plastic packaging, plastic foil, sweet and food wrappers, as well as plastic bottle caps and lids,” Dr Mandić said.

Marine Assets announced that the Montenegrin government is preparing a monitoring programme, which includes waste in the sea, “all with the aim of improving the environment of the Adriatic Sea”.

“The new legal regulations must provide significant improvement and greater efficiency of the local businesses which are responsible for collecting and disposing of waste, but also development of mechanisms in Montenegro for recycling plastic, glass, metal and other packaging, as well as mechanisms for monitoring and reducing waste in production, such as the ban on single-use plastic products. This will all contribute to a reduction of the waste on the beaches and other public areas,” Miljan Živković, from the Public Company for Management of Marine Assets, said for CIN-CG/BIRN/Monitor.

However, dr Mandić considers the situation fairly worrying, “especially bearing in mind the fact that not much is being done on solving the problem, that there are no legal regulations dealing with the issue of marine debris, but also that there are not sufficient national funds for fundamental scientific research which would deal with the problem of the effect of the accumulation and transfer of waste on the health of marine organisms, and consequently also on humans.”

Given that marine debris crosses national borders and that, depending on the currents and winds, it can travel a significant distance in a short time, Dr Tutman says it is necessary to discuss this problem and its solution and work in coordination with the other countries “with which we share the Adriatic Sea”.

The environment ministries of Croatia, Montenegro and Albania agreed in Dubrovnik at the beginning of 2018 to “firm up cooperation and make use of the available European funds with the aim of solving the problems with marine debris in the Adriatic Sea”.

However, in the last two years, little of that has actually been done. The results within the common agreements and initiatives, such as the Joint Commission for the Protection of the Adriatic Sea and Coastal Areas, the Adriatic Trilateral and the EU Strategy for the Adriatic–Ionian Region are still not visible.

The Centre for the Protection and Research of Birds: The use of carrier bags to be banned

“Waste and plastic do not only affect people and they are not exclusively an issue of visual destruction of nature. Very often birds feed their chicks with microplastics, which not even marine mammals are immune to,” it is stated in a declaration by the Centre for the Protection and Research of Birds, whose activists have called on citizens to sign a petition for a ban on plastic bags. So far, 6,439 signatures have been gathered.

The Martin Schneider Jacoby Association has this year organised a series of operations to clear up Ulcinj’s beaches, Salina and the Pine Forest.

“Our volunteers came across the whole plastic waste landfills. We had expected a bad situation but not so many layers of deposited plastic waste, which the rain had covered over with soil, that we were almost falling through plastic while cleaning,”, Zenepa Lika, the president of the association, said.

Bearing in mind the fact that the best results have been achieved by education, the Ulcinj Rotary Club has recently implemented the project Zero Waste Promotion.

A member of that organisation Boris Marđonović said for CIN-CG/BIRN/Monitor that implementation of this project was financially supported by a group of tourists from Norway who spent the last summer in the Ulcinj Riviera for the first time. They were enchanted by the beauty of the city.

“But when they saw the amount of the plastic waste, they decided to launch a project through the Rotary Club insisting that kindergarten-age children be primarily involved in it.” According to Marđonović “solving this problem is an indicator of our development as a civilised society,”

We eat a credit card every week

At a global level, since 1900 about eight billion tons of plastic have been produced. Half of that quantity has been produced in the last 13 years. An alarming warning was sent from the United Nations Environment Assembly, which was held last year in Nairobi – the world’s seas and oceans are in a “plastic crisis”.

“By the middle of this century, 99% of sea birds will be poisoned by plastic, and even now more than a million are dying because of it,” Peter Malvik from the UN’s Environmental Programme said.

This institution states that every week we eat the quantity of plastic contained in a credit card, while the Ellen MacArthur Foundation warns that by 2050 there will be more plastic in the sea than fish.

The European Commission passed the European Strategy for Plastic in a Circular Economy in January 2018. Las year in June, a directive was adopted whereby new rules are stipulated for reducing and limiting the use of single-use plastic products, plastic cutlery, straws, earplugs etc. Member states are obligated to incorporate this into their national legislation by 2021. Besides preventing and reducing the effect of single-use plastic products, the aim is to move to other products and material in a sustainable way.

Mustafa CANKA

Sedam od deset riba iz Jadranskog mora u sebi ima plastiku! Upravo zbog toga, Jadran je proglašen jednim od tri najzagađenija evropska mora što može imati dalekosežne posljedice i za ekonomije šest država koje zapljuskuje. Zagađenje ovim materijalom je najveća prijetnja biodiverzitetu na planeti poslije klimatskih promjena

Ulcinjski ribar Ivo Knežević kaže da je često zapanjen količinom otpada koji vidi na otvorenom moru, nekoliko kilometara od ušća rijeke Bojane.

„Ranije smo bili svjedoci da otpada raznih vrsta bude poslije jakog juga. Ali, više nije tako. Plastike ima svugdje“, ističe on.

Situacija se pogoršava sa prvim jesenjim kišama kada prorade bujice i potoci i do mora donesu otpad odbačen u presušenim koritima. Kada se kesa iz supermarketa ili plastična boca ne baci u kontejner, počinju nevolje za one koji žive u moru i od njega.

„Plastičnu kesu koju nijesmo bacili kako treba, na kraju jedemo. Drugim riječima, sami sebe ubijamo”, tvrdi Knežević u razgovoru za Centar za istraživačko novinarstvo, BIRN i Monitor (CIN-CG/BIRN/Monitor).

I ulcinjski ronioci navode da se morsko dno sve teže razlikuje od odlagališta otpada na kopnu.

„Gotovo da više nema tačke na kojoj sam u našem podmorju zaronio, a da nijesam našao odbačeno smeće. To su gomile plastičnih boca, limenki, stolica, pa čak i kamionske felge”, navodi poznati ulcinjski ronilac Adi Karamanaga za CIN-CG/BIRN/Monitor.

On je uvjeren da je prijetnja od plastike svakim danom izraženija, dok je riblji fond sve manji: „Mislim da ne postoji više ni jedan organizam u moru koji plastika nije dotakla. Sve to opasno urušava naš ugled prekrasne turističke destinacije i našeg mora kao izvora kvalitetnih proizvoda iz ribarstva, ugrožavajući nas i naše lokalne zajednice koji presudno zavisimo od mora“, dodaje Karamanaga.

Otpad domaći i strani

Upravo zbog količine plastike u njemu, međunarodni tim stručnjaka u studiji objavljenoj u časopisu Marine Pollution Bulletin proglasila je Jadran jednim od tri najzagađenija evropska mora (nakon sjeveroistočnog dijela Sredozemnog i Keltskog mora). Otpad stiže od oko četiri miliona ljudi koji žive uz jadransku obalu, a taj se broj tokom turističke sezone poveća gotovo šest puta.

Najviše otpada koji završi u Mediteranu po glavi stanovnika dolazi iz Crne Gore! Čak osam kilograma godišnje, pokazuju podaci Međunarodne unije za očuvanje prirode (IUCN).

Ekološka aktivistkinja Azra Vuković navodi da 80–90 odsto otpada u Jadranu čini plastika.

„Vijek korišćenja jednokratne plastike je 20 minuta, dok je potrebno mnogo duže da se razgradi, ako se to ikada i dogodi. Tu, prije svega, govorimo o kesama, čašama, flašama, opušcima od cigareta, ribolovnim mrežama i priboru koji na različite načine dođe do vode, stvarajući veliki problem organizmima koji žive u moru, ali i onima na kopnu“, kaže Vuković za CIN-CG/BIRN/Monitor.

Sudeći po ambalaži, većina otpada stiže iz Albanije, rijekom Bojanom. Mnogo je i domaćeg otpada, jer Bojana otiče iz Skadarskog jezera, koje većim dijelom pripada Crnoj Gori. Svaki stanovnik Crne Gore, prema podacima organizacije Zero Waste Montenegro, u prosjeku godišnje iskoristi i odbaci više od 600 plastičnih kesa koje se ne recikliraju, pa završe u prirodi, ili na deponijama.

„Samo u zaleđu Velike plaže, bez Ade Bojane, mapirane su 22 nelegalne deponije na kojima se osim građevinskog i kabastog otpada, nalazi i plastika. Ovo prijeti da napravi trajnu štetu po razvoj turizma na ulcinjskoj rivijeri”, kaže Vuković.

Iako je more izuzetno vrijedan resurs, Crna Gora nema razrađen model praćenja i zbrinjavanja otpada u moru. I u najnovijem  Izvještaju Evropske komisije o Crnoj Gori, upravljanje otpadom ocijenjeno je kao oblast u kojoj nije ostvaren napredak.

Ministar za održivi razvoj i turizam Pavle Radulović, koji je u međuvremenu podnio ostvaku i otišao iz Vlade zbog korupcionaškog skandala u njegovoj inspekciji, gromoglasno je najavljivao zabranu upotrebe plastičnih kesa. Iz MORT-a je, međutim, tek za narednu godinu najavljena izrada novog državnog plana upravljanja otpadom za period do 2026. godine. Od početka ove godine najavljuje se donošenje novog Zakona o upravljanju otpadom. To bi trebalo da sada bude obaveza nove vlade i Skupštine, kao što je, na primjer, Hrvatski sabor prošle godine usvojio niz zaključaka o mikroplastici u okolini.

Crna Gora se obavezala, u okviru Poglavlja 27, da reciklira 50 odsto otpada plastike, papira, metala i stakla. Država namjerava da obezbijedi recikliranje najmanje 70 odsto neopasnog građevinskog otpada, kako bi ispunili završna mjerila najzahtjevnijeg evropskog poglavlja. Tako piše u Nacrtu akcionog plana za ispunjavanje završnih mjerila u Poglavlju 27 - životna sredina i klimatske promjene, koji je bio na javnoj raspravi do kraja avgusta. Ove uslove Crna Gora bi trebalo da ispuni do 31. decembra 2030. godine.

„Posljednjih godina je sve prisutnije zagađenje plastičnim otpadom, što čini dodatni pritisak na morski ekosistem“, konstatovano je prethodno i u posljednjem javno objavljenom godišnjem Izvještaju Agencije za zaštitu prirode i životne sredine Crne Gore za 2018. godinu. Uz MORT i Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom, te primorske lokalne samouprave i Upravu za inspekcijske poslove, Agencija je najodgovornija za trenutno stanje u crnogorskom moru i domorju.

Deponije na dnu mora

Istraživanje naučnika iz država koje izlaze na Jadransko i Jonsko more (Slovenije, Italije, Hrvatske, Albanije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Grčke), a u okviru projekta WELCOME („WatEr LandsCapes sustainability through reuse of Marine litter”), koji se finansira iz fondova Evropske unije (EU), pokazalo je da po kvadratnom kilometru u Jadranu ima prosječno 670 komada plastike, što se smatra relativno visokom gustoćom otpada.

Čak 90 odsto predmeta iz otpada napravljeno je od vještačkih materijala. Analiza jedne tone smeća na plažama i u moru pokazuje da je u njemu nešto više od polovine plastika, 30 odsto drvo, 10 odsto metali, te šest odsto tekstil.

„Otpad u moru predstavlja jednu od najvećih prijetnji morskom ekosistemu Sredozemlja sa sredinskim, ekonomskim, bezbjednosnim, zdravstvenim i kulturološkim uticajem“, kaže za CIN-CG/BIRN/Monitor viši naučni saradnik Instituta za biologiju mora u Kotoru dr Milica Mandić.

Podsjećajući da je Jadransko more poluzatvoren basen sa slabim strujanjima morske vode i dugim zadržavanjem vodenih masa, što ga čini ranjivim i veoma osjetljivim na uporna zagađenja, ona ističe da je posebno ugroženo veoma specifično i dijelom zaštićeno područje Bokokotorskog zaliva.

„Najveći krivci za sve što se u njemu nalazi su lokalno stanovništvo, turisti i, dijelom, neadekvatno upravljanje otpadom na kopnu. Oko 80 odsto otpada koji se nalazi ispod površine mora u Boki je porijeklom sa kopna. Procjene su da se na području zaliva nalazi od 160-250 kilograma otpada po kilometru kvadratnom, a na području otvorenog mora Crnogorskog primorja od 40-80 kilograma“, kaže Mandić.

Ona tvrdi da je otpad na plažama zapravo samo „vrh ledenog brijega“ u odnosu na količinu koja se nalazi ispod morske površine.

Ekspert Instituta za oceanografiju i ribarstvo iz Splita dr Pero Tutman kaže za CIN-CG/BIRN/Monitor da oko 70 odsto otpada koji sa kopna dospije u more, završi na morskom dnu i tamo se godinama gomila izvan ljudskog dohvata.

„Te količine se povećavaju na godišnjem nivou i premda nam nijesu poznate, svakako nijesu zanemarljive. Uticaj na morske organizme u najvećoj mjeri je kroz zaplitanje (npr. izgubljeni ribolovni alati, plastične kese, i slično), te gutanjem i unosom u probavni sistem. Tome su posebno izloženi veći morski organizmi poput sisavaca (tuljana, delfina i kitova) i kornjača, te morskih ptica“, naglašava dr Tutman.

Što manja plastika, veći problemi

Plastika u moru praktično nikada ne nestaje: samo se raspada u sve manje komade i ulazi u sve pore prirodne okoline. Mikroplastika (plastične čestice manje od pet milimetara) je pronađena u svim vrstama morskih organizama. Problem sa mikroplastikom je i to što se na nju može apsorbovati i velika količina teških metala, virusa i bakterija.

Na ovaj problem u Jadranu prvi put je ukazano u projektu DeFishGear kada je utvrđeno da u želucima sedam od 10 riba u našem moru postoje komadi mikroplastike! Dakle, dok jedemo jadranske specijalitete i sami konzumiramo plastiku.

Istraživanja su pokazala da se čestice plastike prisutne u srcu i ljudskom mozgu dovode u vezu sa rizikom od karcinoma mozga, a da izloženost životinja plastici može dovesti do upala, neplodnosti i karcinoma.

I u kotorskom Institutu su sproveli istaživanje koje se baziralo na analizama sadržaja želudaca kod pet različitih, komercijalno važnih vrsta ribe, srdele, šnjura, lokarde, barbuna i lista.

„Pokazalo se da se dijelovi makroplastike, veličine preko 5 milimetara, nalaze u svim pomenutim vrstama, sa manjom ili većom brojnošću. Od ukupno 235 analiziranih jedinki, makroplastika je nađena kod svake četvrte“, kaže dr Mandić.

Kese „poslastica” za morske kornjače

Jedna od najugorženijih vrsta u Jadranu su morske kornjače. Nedavno istraživanje objavljeno u časopisu Current Biology pokazalo je da plastične kese kornjačama mirišu kao ukusna poslastica zbog bakterija i algi koje se na njima akumuliraju. Naučnici su morskim kornjačama ponudili nekoliko vrsta mirisa. Kornjače su gotovo identično reagovale na miris hrane i najlon kese, koja je prethodno bila potopljena u vodi, navodi se u tom časopisu.

„Istraživanja sprovedena do 2011. pokazala su da je od 54 pronađene uginule glavate želve (najdominantnija vrsta morske kornjače u Jadranu) kod 35 odsto u probavnim organima pronađen otpad. Što je takvog otpada više, nažalost, morske kornjače su sve više ugrožene“, kaže dr Tutman.

Jedna od od najugroženijih i najvećih vrsta morskih kornjača na svijetu, koja vrlo rijetko zalazi u Jadransko more, sedmopruga usminjača (Dermochelys coriacea), zapetljala se prije nekoliko godina u ribarsku mrežu kod Valdanosa, ali ju je spasio službenik patrole Opštine Ulcinj Hajrudin-Dino Šata.

Morske kornjače u moru, inače, obavljaju takozvanu bioturbaciju, uzrokujući miješanje sedimenta i kruženje nutrijenata, čime utiču na očuvanje stabilnosti složenog ekosistema mora.

Haos od plastike na plažama

U Javnom preduzeću za upravljanje morskim dobrom, koje često organizuje akcije čišćenja kupališta, kazali su za CIN-CG/BIRN/Monitor da je, prema obavljenim analizama, dominantan otpad plastična ambalaža.

„Na svim plažama ustanovljeno je da najveći problem predstavlja plastični otpad, sa udjelom od preko 60 odsto kako u broju tako i u težini. Od ukupnog broja komada sakupljenog otpada, najveći udio pripada opušcima i filterima od cigareta. Slijede plastični komadi veličine od 2,5-50 cm, plastična ambalaža, folije, dijelovi ambalaže od slatkiša i hrane, kao i plastični čepovi i poklopci“, kaže dr Mandić.

Iz Morskog dobra je saopšteno da crnogorska Vlada priprema Programa monitoringa, koji uključuje i otpad u moru „a sve u cilju određivanja dobrog stanja životne sredine Jadranskog mora“.

“Nova zakonska regulativa mora donijeti i značajno unapređenje i bolju efikasnost lokalnih preduzeća koja su nadležna za sakupljanje i odlaganje otpada, ali i razvoj mehanizama u Crnoj Gori za reciklažu plastičnog, staklenog, metalnog i drugog ambalažnog otpada, kao i mehanizme za kontrolu i smanjenje otpada u proizvodnji kao što je zabrana plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu. Sve ovo će doprinijeti smanjenju otpada na plažama i drugim javnim površinama“, kaže za CIN-CG/BIRN/Monitor Miljan Živković iz Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom.

Ipak, dr Mandić smatra da je situacija prilično zabrinjavajuća „posebno imajući u vidu činjenicu da se na konkretnom rješavanju problema ne radi mnogo, da nema zakonske regulative koja tretira pitanje otpada u moru, ali i da nema dovoljno nacionalnih fondova za fundamentalna naučna istraživanja koja bi tretirala problematiku uticaja akumulacije i transfera otpada na zdravlje morskih organizama, a posljedično i ljudi”.

S obzirom da otpad u moru prevazilazi nacionalne granice i da, u zavisnosti od strujanja, vjetrova i slično može preći značajne razdaljine za kratko vrijeme, dr Tutman kaže da o ovom problemu i njegovom rješavanju treba govoriti i raditi u koordinaciji sa ostalim zemljama „sa kojima dijelimo Jadran“.

Ministri zaštite životne sredine Hrvatske, Crne Gore i Albanije su se početkom 2018. godine u Dubrovniku dogovorili da „konkretizuju saradnju i iskoriste raspoložive evropske fondove u cilju rješavanja problema sa morskim otpadom u Jadranskom moru”.

No, u protekle dvije godine malo je toga konkretnog urađeno, baš kao što su rezultati izostali i u okviru zajedničkih sporazuma i inicijativa poput Mješovite komisije za zaštitu voda Jadranskog mora i obalnih područja, Jadranske Trilaterale i EU Strategije za jadransko-jonsku regiju.

CZIP: Zabraniti upotrebu kesa

„Otpad i plastika ne pogađaju samo ljude i nijesu isključivo stvar vizuelnog narušavanja prirode. Vrlo često ptice hrane svoje ptiće mikroplastikom na koju nijesu imuni ni morski sisari”, kaže se u proglasu podgoričkog Centra za zaštitu i proučavanje ptica (CZIP) čiji su aktivisti pozvali građane da potpišu peticiju za zabranu plastičnih kesa i konačan sistemski obračun sa otpadom. Do sada su prikupili 6.439 potpisa.

Društvo Martin Schneider Jacoby Association je tokom ove godine organizovalo niz akcija čišćenja ulcinjskih plaža, Solane i Borove šume.

„Naši volonteri su nailazili na prave deponije plastičnog otpada. Mi smo očekivali lošu situaciju, ali ne i da će biti toliko slojeva nataloženog plastičnog otpada, preko kojeg su kiše nanijele zemlju, pa smo skoro propadali kroz plastiku dok smo čistili”, kaže predsjednica tog udruženja Zenepa Lika.

Polazeći od činjenice da se najbolji rezultati postižu edukacijom Rotari klub Ulcinj je nedavno realizovao projekat Zero Waste Promotion.

Član te organizacije Boris Marđonović kazao je za CIN-CG/BIRN/Monitor da je realizaciju ovog projekta finansijski podržala grupa turista iz Norveške koja je tokom prošle sezone prvi put boravila na ulcinjskoj rivijeri i bila očarana ljepotama grada.

„Ali, kada su vidjeli razmjere plastike odlučili su da preko Rotarija pokrenu projekat insistirajući da tu prvenstveno budu uključena djeca predškolskog uzrasta. Rješavanje ovog pitanja je pokazatelj našeg civilizacijskog razvitka“, uvjeren je Marđonović.

Pojedemo kreditnu karticu nedjeljno

Na globalnom nivou, od 1900. godine proizvedeno je oko osam milijardi tona plastike. Polovina od te količine je proizvedena u posljednjih 13 godina. Sa Skupštine Ujedinjenih nacija o ekologiji, održanoj u Najrobiju prošle godine, poslano je alarmantno upozorenje – svjetska mora i okeani su u „plastičnoj krizi”.

“Do sredine ovog vijeka 99 odsto morskih ptica biće zatrovano plastikom, a već sada ih zbog nje godišnje ugine više od milion”, kaže Peter Malvik iz UN-ovog programa za okolinu.

Iz te institucije je navedeno da sedmično pojedemo količinu plastike koliko sadrži jedna kreditna kartica, dok je iz Fondacije Ellen MacArthur upozoreno da će do 2050. godine u moru biti više plastike nego riba.

Evropska komisija je u januaru 2018. donijela Evropsku strategiju za plastiku u kružnoj ekonomiji. U junu prošle godine usvojena je direktiva kojom se propisuju nova pravila za smanjenje i ograničenje korišćenja plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu, pribora za jelo, slamčica, štapića za uši i slično. Države članice su u obavezi da ovo prenesu u nacionalna zakonodavstva do 2021. godine. Pored sprječavanja i smanjenja uticaja plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu, cilj je i da se na održiv način pređe na druge proizvode i materijale.

Mustafa CANKA

Representatives of Roma organizations demand all members of this population to be provided with water and electricity, as well as food aid for the most vulnerable, but the Government has not given a straight answer yet

Last night, water finally flowed from the fountain in the yards of nine families with 50 members, in the area of the former refugee Camp Two in Vrela Ribnicka, on the outskirts of Podgorica. They were connected to the network after several days of appeals, requests and actions of Roma organizations to provide the inhabitants of this settlement with at least basic hygiene measures for the prevention of Covid-19.

Tarzan Adzovic and other residents of that settlement say that they feel a little safer now.

“After two years, we finally got water. We are satisfied, because now our children will be able to maintain personal hygiene," Adzovic told the Center for Investigative Journalism of Montenegro (CIN-CG).

Single mother C.G. who lives with six children in another part of Konik still deals with this issue. The virus of hunger and thirst had bothered this family even before the infection appeared. "We are more hungry and thirsty than full. Children are no longer allowed to collect waste at the landfills. The other night, a neighbor brought us food so the children did not fall asleep starving.” 

She suffers the reproach of the neighbors because she takes water from them and cannot participate in splitting the bills. "They ask us to take care of hygiene, but that is a luxury for us," she says.

H.B from this settlement, whose husband collected secondary raw materials and sold old things at the flea market on weekends, shares the similar fate. They take water in cans from the neighbor and pay half of his bill. Other torments are the same for this family as well.  

Two gloomy fates, Violeta Harizaj reported on during the training on the basics of journalism organized by CIN-CG within the project on raising the employability of Roma and Egyptians, are common for many families from this population in Montenegro.

The United Movement of Roma and Egyptian (UMRE) has asked the Montenegrin government to urgently take measures to protect vulnerable families from the corona virus in RE settlements, especially due to the significant number of those who did not have water or were cut off from electricity.

"Since the Government`s COVID-19 measures have taken effect, members of the most marginalized community in Montenegro fear for their lives. The COVID pandemic had only increased the already existing problems of RE community, while only few of them are able to respect the measures of personal and household hygiene adopted by the official institutions”, the UMRE has warned.

In the past couple of days, 40 local coordinators of this movement worked on "mapping the most disadvantaged families from the Roma and Egyptian communities" in ten municipalities where they live.

"We have sent a request to the Government asking for special attention to be paid to the most vulnerable categories during the pandemic in order to avoid a social catastrophe. Because of substandard living conditions, RE families face an increased risk of contracting corona virus in case it appears in any of the settlements, especially those where the lock down has already been imposed on," the UMRE has stated.

The movement has also proposed to the Government of Montenegro, as the majority owner of Electric Power Industry of Montenegro (EPCG), to order urgent power connection to all users who are disconnected due to debt, in order to enable them to be informed and to take preventive measures. It was also proposed that all citizens in the next three months be charged electricity at a cheaper rate throughout the day, as well as to postpone their payment during the current COVID-19 measures and that in that period debtors are not disconnected from the network.

Until the publication of this article, the Government did not respond whether they were familiar with the UMRE's letter, whether they considered the request for emergency assistance for vulnerable Roma and Egyptians and if they made any decisions, and if so, when the implementation could begin.

Electricity is a special problem in the Roma and Egyptian settlement of Riverside in Berane, according to daily Dan. Ardijan Shala, the representative of the inhabitants of this settlement, called on the authorities to understand that help to these families is urgently needed.

"In the beginning, we received help from humanitarian organizations. Prefabricated houses in which we live now have been built. But lately, there has been no help, although we hear that a lot of money is being set aside for vulnerable categories of the population. We are registered as foreign citizens and we get the impression that we do not belong to anyone, since we still live in those conditions, especially now that the virus has paralyzed the whole country. I know that the most difficult thing is to suppress the spread of the corona virus, but we also have the right to life, because for us the most dangerous virus is hunger“, Shala said.

He reminded that many families in Riverside live without electricity and wood.

"Only a few families have electricity. These are the ones that somehow managed to raise money and pay the increased debt. Everyone else has been living in the dark for years. Their unpaid electricity bills amount to 3,000 Euros on average per household. This is the best indicator of the situation that we live in. That is why we are asking for all previous debts on this basis to be written off, as Serbia and Croatia have done. If that does not happen, we are forced to seek collective asylum in other countries, because we have been brought to the brink of despair“, Shala stressed for daily Dan.

For now, the German organization Help has come to the rescue, which, in cooperation with the NGO Roma Youth Organization "Walk With Us" (Phiren Amenca) and with the financial support of the European Union, provided 600 food packages for the most vulnerable as emergency aid. Assistance has reached 400 homes in the settlements of Gracanica in Niksic, Riverside and Talum in Berane, Strojtanica, Rakonje and Zeljeznik in Bijelo Polje and Drenovik in Herceg Novi. The packages, worth a total of 12,400 Euros, as published on the Help website, contained flour, oil, sugar, pasta, rice and soap.

Elvis Berisha, executive director of the Roma Youth Organization "Walk with us - Phiren Amenca", called on other organizations to help the Roma and Egyptian communities, warning that "in this time of pandemic we shall react urgently and not wait for the situation to get worse."

"I expect, and I call on all other organizations, especially those that receive funds from the European Union, the Fund for Minorities and the Ministries, to redirect money to help the community, because that is the most urgent thing at the moment. If we want to keep people in their houses, then we should make it possible for them, when the Government of Montenegro does not provide any answers", Berisha said.

He pointed out that he wants to see "the Roma National Council, the new Roma political party, and other organizations active in the field, but not only to invite people to stay at home, because we know that this is not possible when they have to earn money for food”.

"I am willing to jointly agree and coordinate assistance if necessary because we already have the experience. I expect and appeal to the Red Cross of Montenegro to help all families, as we asked for it, and to include us in order to make it easier for them and for people to get help as soon as possible. This was the first week and at least ten more are to come. It is important that we provide people with access to water, food and hygiene packages!” Berisha said.

According to the 2011 Census of population, households and dwellings in Montenegro, 6,251 persons declared that they belong to the Roma nationality (1.01 percent of the total population), while the Egyptian population numbers 2,054 persons (0.33 percent). Most Roma live in the territory of Podgorica (3988), followed by Berane (531), Nikšić (483), Bijelo Polje (334), Herceg Novi (258). The largest number of Egyptians is in Podgorica (685), Niksic (446), Tivat (335) and Berane (170).

The European Commission's reports on Montenegro's progress in the European integration process constantly emphasize the importance of protecting the rights of RE and the need to improve their position, primarily through the consistent application of existing legal solutions. The Report for Montenegro for 2019 states that the Roma minority remains the most vulnerable and most discriminated community in Montenegro.

Police order people to go back home

Besim Hajrizi, a resident of Vrela Ribnicka, lives nearby to the city landfill. His family of nine shares only one room. Living conditions are bad, they don't even have a bathroom. Now, with the new situation, they are additionally aggravated, because he is prevented from making money. He fears for his family because, as he says, he cannot provide basic necessities for life, let alone means for maintaining hygiene.

"The other day, the police ordered me to go back home when I went to town to collect scrap metal. I understand it’s for my own good, but I make a living from it. I can't work. I can't provide any powder or soap, let alone disinfectants. It is said on TV that protective masks and gloves should be worn, but we haven’t even seen them. And how shall we then protect ourselves from infection? How to maintain hygiene? I appeal to the Government to help us," Hajrizi told RomaNet.

Institute for Public Health (IPH): There are no infected people from the RE community

The Institute of Public Health of Montenegro (IPH) told CIN-CG that so far there are no members of the Roma community in Montenegro who are infected with the COVID-19 virus.

However, it does not mean that they are not in the special focus of preventive activities carried out by the Institute of Public Health together with local epidemiological services. On the contrary - due to their lifestyle, a special part of the educational campaign on measures to prevent the spread of the new corona virus will be adapted to Roma and housing conditions. At the same time, key social actors involved in providing assistance and care in such situations have focused a number of activities on Roma and their children in order to improve the social situation and preserve the health of the population, which is particularly vulnerable when it comes to infectious diseases, the Institute of Public Health pointed out.

Serđan BAFTIJARI

A few days before it was discovered that one person from Vrela Ribnicka settlement was infected, a team of journalists was at his home, trying to illustrate the poverty and troubles of members of the RE population in this area. Now they are also in suspense and undergoing testing

Scenes from the home of B.B, the first person from Roma and Egyptians (RE) community infected with COVID-19, are constantly before my eyes. It's as if some internal defense system is trying to eliminate, or at least alleviate, the restlessness that has gripped me as I return from the Institute of Public Health, where I was tested for the corona virus. The countdown begins until the phone rings from the Institute and a voice announces…

In the most unpleasant way I realize what uncertainty means. For the first time in my life, I want someone to tell me that I am - negative.

A few days ago I went with a colleague to make a story about 39-year-old B. B. his life problems and to make the public aware of it. Bitter images of poverty etched in my memory, as if trying to suppress internal beats that measure the distance to an extremely important phone call. Images of the sad look of a man crying out for help to feed eleven children, confession on meals from the national kitchen, which somewhat quenched their hunger. He does not receive social assistance. Now even if he wanted to, he has nowhere to make money, because everything has stopped, or is forbidden.

The announcement of the Institute of Public Health of Montenegro that one person in Vrela Ribnicka was infected with the new COVID-19 virus reminded me of an interview I did, as it is said, "in order to raise awareness of the existential problems of the RE community", documenting the troubles faced by BB (39) and his large family. After a brief check, my anxieties were confirmed.

Aware of the seriousness, I called 1616 and reported that I had been in contact with an infected person. The doctor, whose name I did not remember, because various thoughts were swarming through my head, started questioning me. I gave personal information, then explained how I felt, if I had any of the symptoms that indicate a virus infection. I didn't have any.

We spoke for about ten minutes. The doctor tried to calm me down, advised me to start self-isolation immediately, and told me that someone from the Institute of Public Health would call me soon to explain me the next steps. I called a colleague who was with me at the home of B.B. and advised him to schedule testing. An hour before midnight, a "Dr. Tony" called and told me to come tomorrow at two in the afternoon. After that call, I couldn't sleep a wink. 

The images started to swarm through my head again. A woman with a baby in her arms showing empty kitchen cabinets while begging to be photographed. She opens the fridge and shows us inside of it - it is empty. The sight of tiny children huddled next to each other on the couch in the living room, watching the black screen of the TV, hoping that our arrival will help them get electricity. The caring words of B.B. while with tears in his eyes he talks about the eleventh child, who was hospitalized in BIjelo Polje, because he suffers from cerebral paralysis still echoes in my mind.

After leaving the apartment, the neighbors besieged us. They wanted to know if we had come to provide any help. Trying to outvote each other, they describe their troubles, explaining us that their torment is similar to that of our host. They can't work for days and they are afraid.

We explain that we are working on informing the public and the authorities about their problems and that we hope they will take some actions. We are explaining what we have achieved so far, since the beginning of the pandemic, organized in the United Movement of Roma and Egyptians (UMRE), as well as what initiatives we have also launched.

I live in that neighborhood with my family and they know me. I shared the same fear of future developments in the Roma community, the most disadvantaged in Montenegrin society. Since the signing of the Decade of Roma Inclusion 2005-2015, and later with the adoption of the Strategy for Social Inclusion of Roma and Egyptians, the authorities have been sending a message to the international community to work on social inclusion. A narrative has been created in the general public that everything is given to the Roma community. Everything that has been happening in recent days related to the pandemic, the investigations that have been published in the media, the conditions in which the Roma community lives without electricity and water, are painfully denied by the praise-filled reports submitted to Brussels.

From the nightmares, unrest and images of misery for which words are missing, the question arises: How is it possible that, despite millions of foreign and domestic funds in the last ten years, the Roma community still struggles for bare survival?

I get home, log in portals, websites and social networks with my journalistic routine and I get anxious again because of the comments there. As a member of this society, I try to contribute to democratization by working but at the same time I refuse to believe that in the 21st century there are those among us who are looking forward to the situation that has affected the Roma and Egyptian communities.

There always seems to be something worse, even from illness and poverty.

RE people especially affected by the prejudices on social networks

- Fear spread over the settlement on Vrela Ribnicka. Given that B.B. has many children, other tenants of the building, but also neighbors worry what could a children's play in the previous days have caused - Marijeta Jašaraj, one of the participants in training for journalists, organized by the Center for Investigative Journalism of Montenegro (CIN-CG) within the project for strengthening the employability of the RE population, describes.

Her husband was with Serdjan Baftijari at BB on a journalistic assignment.

- He's a journalist and a cameraman. He visited disadvantaged families together with his colleague. About ten days ago, he had a contact with an infected person. He had a mask, gloves and he respected the social distance, but we were still scared, especially because of our baby. The husband called 1616 and he reported the contact, after which he received isolation instructions and was tested. Fortunately, the test was negative - Marijeta says.

Although it is not yet known how he became infected, she believes that the main reason is poverty, because the infected man had to go out and try to make a few bucks in order to feed his family.

- Empathy, understanding and skilled doctors are what is needed now. The RomaNet portal wrote that the sick person called an ambulance, but they reacted only three days later when the neighbors alerted the police, that patrolled the neighborhood, she says.

This part remained unclear, because at first the questions of TV Vijesti about it at the press conference remained unanswered. Later a written announcement from the Institute of Public Health arrived explaining that the infected B.B. in a conversation with epidemiologists did not mention that he had called the emergency medical service.

- Although she lives 400 meters away from B.B. Elhana Baftijari is also concerned.

We are concerned, because it seems to me that the people who live in this neighborhood have not yet comprehended the seriousness of the situation. Both adults and children are out in large numbers, instead of staying at home – Elhana says.

Elvis Januzi believes many residents became aware of the situation only after the first case of infection appeared in the settlement.

Before the first case, members of the RE population living in the camp number one gathered regardless of the bans and go home only when an inspection or police arrived – Januzi says.

Nardi Ahmetović, a young activist from Niksic and also a participant in the CIN-CG training, says that he was very affected by the first comments on social networks. He was also afraid of how the situation would develop.

"Prejudices from Facebook worry me a lot," Ahmetovic says.

Elvis Berisha: Both the government and we have been doing the wrong thing

Now that a case of infection has emerged in the Roma community, it is estimated that the virus will spread significantly faster due to lifestyle, large number of household members, frequent visits to relatives, mobility within the community and cramped facilities - Elvis Berisha, the well-known Roma activist, says in an article for CIN-CG. 

- The UMRE Civic Initiative, consisting of 70 activists from the Roma and Egyptian communities, is actively working to inform the community about the symptoms of the virus and protection measures, but also about the measures of the Government and the National Coordination Body (NCB). We are also working hard to find funds to provide food and hygiene aid packages for vulnerable families.

In cooperation with Help and with the support of the European Union, we managed to provide 600 packages for about 400 families in Herceg Novi, Niksic, Berane and Bjelo Polje. We invite other actors, especially the Roma Council, to get involved.

Most of the Roma community makes money by collecting secondary raw materials, selling at a flea market and working in the gray zone. Now, almost no family can make a living, because of the lockdown so they can’t provide money for food. Families that are formally registered to be in social need received 50 Euros each from the Government. However, those who do not have a resolved legal status in Montenegro or any income call us on a daily basis, and they are in the most difficult position. 

I fully respect the temporary measures introduced by the Government to prevent the spread of the new corona virus. However, since I am very familiar with the bad situation in the settlements inhabited by the Roma and Egyptian communities in Montenegro, I claim that they cannot be implemented. An additional aid is necessary, in order to enable adequate protection: masks, gloves, disinfectants and especially food aid packages.

We cannot ask a community that has been affected by the poverty virus for years to stay at home, if we know that they do not even have a meal a day. It is necessary for the Government and the Institute of Public Health to translate all the measures and information they publish into Romani in order for this community to understand and respect them.

So far, we have not received a straight answer from the Government for any of the proposed measures. In cooperation with the Red Cross, we are making a list of the most disadvantaged families who need urgent help, but there is still no answer from the Government whether it will provide funds for everyone who needs food. Everything that has been distributed so far has been done thanks to donations from NGOs and individuals. To our knowledge, the Government has not provided any aid packages and that has to be changed. So far, we have informed close to 40,000 people through an online campaign in Romani and Albanian about corona virus protection measures.

With the first case of infection in a Roma settlement, the National Coordination Body (NCB) is considering whether to extend the isolation measures from one building to the entire neighborhood. On behalf of UMRE, we also proposed that a representative of the Roma community be included in the NCB, for a more efficient analysis, but we did not receive a response of any kind.

We are aware of the difficult situation, but in addition to these increasingly strict measures, we expect that in the coming period, families will be in an even more unenviable situation.

Therefore, anti-epidemic measures introduced by the Government of Montenegro, although necessary, may trigger a social crisis that will lead to further spread and deepening of poverty.

Given that the Government of Montenegro is the majority owner of Electric Power Industry of Montenegro, we ask:

• to reduce the current price by 30 percent to all citizens, in the next three months (from April 1);
• to postpone paying the electricity bills for the duration of the current measures - except for those who have the opportunity and want to do so on a regular basis;
• not to disconnect network customers while measures are in force;
• local governments to provide access to water to all citizens in the next three months and reduce prices by 50 percent.

We also call on telecommunications and cable operators to demonstrate social responsibility by lowering prices, or approving payments in installments of debt incurred during anti-epidemic measures.

Many families ask us for help when it comes to online learning. There are families that have no smart phones, so they have no insight in instructions and tasks children are given from the teachers. In families where only one parent has a mobile phone, and he works in utility company, children also do not have the opportunities to attend online classes or do homework until he returns from work. There are also families with more school-age children who only have one mobile phone.

After everything that happened, I can conclude that we from the civil society organizations, as well as the Government, have been doing things wrong in the previous ten years. Once the epidemic is over, we must focus on providing all Roma settlements with infrastructure, access to water, electricity and basic living conditions. Without that, we cannot expect progress in any field of life, least of all in education – Berisha concludes. 

The “very bad status” which Montenegro’s Hydrometeorological Office gave to the River Zeta after examining the water is a mild description of the level of pollution which is causing locals to fear that they will fall ill more often. Experts claim that the institution and polluters are working together

Residents of the village of Grbe near Spuž are thinking of leaving their properties and looking for a less dangerous area. They want what they consider their birth right – the right to clean air, water and food. 

“The right to live, nothing else,” says local Goran Đuričković.

Their ancestors divided the land up between their heirs so that each would receive a piece that bordered the river. This is why the properties along the Zeta are mainly long and narrow. 

This 86-kilometre-long tributary of the River Morača and part of the Adriatic Basin is fed by waters from the north of the country which flow into Nikšić Field. This water, filtered in the womb of the earth, reappears at the place known as Glava Zete. Once rich in fish and plant life, the lower flow, instead of being a source of life, has become a dangerous channel into which wastewater drains from numerous companies. The fish stocks are almost totally destroyed and the locals fear that their health is threatened.

“We asked the Institute of Public Health of Montenegro to carry out health checks on people from that area, because for several years now we have had a high mortality rate from carcinomas, which wasn’t the case in earlier years. The Institute informed us they cannot make any decision on this for now because of their increased workload in light of the coronavirus epidemic,” said Đuričković for the Centre for Investigative Journalism of Montenegro, the Balkan Investigative Reporting Network and Monitor (CIN-CG/BIRN/Monitor). 

The Institute did not respond to questions about whether they ever intend to investigate the claims of the locals from Grbe, nor why this has not yet been done.

An investigation carried out by CIN-CG/BIRN/Monitor has shown that those who are responsible for the state of the water are, first and foremost, the Water Authority, the Agency for Environmental Protection, the Inspection Service and the government departments which allow the functioning of serious polluters, even though those companies often do not have ecological compliance, water permits or other proofs about the quality of the matter they discharge into the river and the effect they have on the environment.

The Water Authority does not yet have a register of polluters. A CIN-CG/BIRN/Monitor journalist confirmed that wastewater is in fact coming out of the discharge pipes of companies which have not been issued permission by this body. 

Laboratories without equipment

A specialist veterinary laboratory in October of last year examined fish that had been caught in the River Zeta. After cooking them, they confirmed “an unpleasant smell uncharacteristic of that species of fish”.

Examinations by the Water Quality Department of the Hydrometeorological Office of Montenegro (HMZCG) during 2019 showed that the Zeta had very poor physical and chemical characteristics. The last time an analysis was carried out was in November of last year. 

“The waters of the Rivers Morača, Bojana, Ćehotina and Zeta had the status of ‘very bad’. The waters of the Cijevna, Gračanica, Lim, Lješnic, Ljuboviđa and Ibar had the status of ‘bad’, and this is in parts of the lower flows,” it is recorded in the analysis. It also shows that the Zeta has fewer invertebrates, which are sensitive to a polluted environment! Samples were taken “in the region of the confluence of the Zeta and Morača, at Vranjske njive”.  

The HMZCG was not able to give an answer about how the “very bad status” is reflected in the fish stocks and agricultural produce from the meadows which are irrigated from the river and, hence, in the health of the local population. 

“The Office is not technically equipped for this sampling and analysis work. But these examinations will have to be carried out by equipping the laboratories of the Office or by employing other laboratories,” said Nevenka Tomić, the head of the Department for Water Quality in the HMZCG for CIN-CG/BIRN/Monitor. 

The Agency for Environmental Protection has, however, recorded the sources of pollution which affect the fish stocks: “communal wastewater, mainly laden with organic material, a pig farm, a chicken farm, Lazine Dairy, a slaughterhouse and an urban settlement”.  

And a CIN-CG/BIRN/Monitor journalist, paddling a canoe along the Zeta on 16 July from Danilovgrad Bridge to the place Grbe, noticed a large number of pipes from which waste was being discharged into the river. 

Besides the discharge from urban sewerage, there are also pipes from the Mermer and Šišković stone quarries, Lazine Dairy, Monte Bianco cheese factory, Primato-P slaughterhouse, Neksan-Čavor pig farm and the Administration for Criminal Sanctions...

From the majority of discharge pipes the wastewater made the river cloudy and an unpleasant smell emanated from it. 

That day there was no wastewater from the outflows of the companies Primato-P and Eurozox, which there had been in the previous period. (Video: Iz prošle godine gdje se vidi da iz ovih kompanija stižu otpadne vode)

Permits expired, companies working

It is precisely because of these or even more alarming images recorded last year that the locals of Grbe were protesting for months. 

“As children we did not go to springs or houses, we drank straight from the Zeta. Today we cannot go near the river, it is so polluted, let alone go for a swim in it or drink from it,” says Đuričković.  

He and his neighbours complained because of the unbearable stench coming from near the pig farm, but also because of the wastewater coming from the farm and the Primato-P slaughterhouse next door.” 

In October of last year, the locals also submitted a criminal complaint against Dragan Čavor, the owner of the company Niksen-Čavor, claiming that his farm was polluting the environment. The Basic State Prosecution in Podgorica found that “there are no grounds for undertaking criminal prosecutions against any person, for any criminal offence for which he/she may be prosecuted ex officio”.

“Our system does not protect… We are asking for the law to be applied to every business,” Đuričković states. 

The law states that every company that could affect the ecosystem of the Zeta must possess a system for cleaning up wastewater, as well as a water permit. A study is also supposed to be carried out regarding the effect on the environment, for which consent, depending on the jurisdiction, is given by the Agency for Environmental Protection or the local government organ.

The Water Authority told CIN-CG/BIRN/Monitor that, out of all the businesses whose outflow pipes discharge into the Zeta on the territory of Danilovgrad, only the Mermer and Šišković stone quarries, Zeta Energy, Senca, Eko Petrol and Jugopetrol have water permits. They obtained them for a period of 10 years and they are still currently valid.

The companies that are causing Grbe’s locals to complain – Niksen-Čavor and Primato-P slaughterhouse – do not have permits to discharge wastewater into the Zeta. At the end of May 2018 they obtained temporary permits which are no longer valid. 

“The aforementioned temporary water permits were issued for a period of 12 months and expired on 31 May 2019,” the Water Authority informed us.

The owner of the pig farm, Dragan Čavor, claimed to CIN-CG/BIRN/Monitor that they no longer have to have a water permit because since December 2019 they have not discharged “even a drop of wastewater” into the Zeta. Now, he says, there is a separator in use, which separates out waste into solid waste and water, which they use for irrigation.

“Since we do not discharge water into the Zeta, there is no need for us to have a water permit”, Čavor explains.

However he had no answer to the question of who it was, then, that discharged wastewater into the Zeta in Grbe on 16 July of this year. This was confirmed by the CIN-CG/BIRN/Monitor journalist who took the video footage. In the place where wastewater had earlier been discharged from the pig farm and the slaughterhouse, a brownish liquid was flowing out, with a strong smell of pig faeces.

 “Morally, materially and before the law, I claim that this wastewater does not come from the farm – where it does come from should be ascertained by the competent institutions. It is not technically feasible, because our outflow was concreted up in the presence of the water inspector,” claims Čavor.

During January and February of this year the water inspection checked the pig farm’s work twice and confirmed that the rules were being followed. 

Who to believe – the owners or one’s own eyes? 

Biologist Vuk Iković, however, claims that uncleaned wastewater containing animal faeces and urine is still being discharged into the Zeta.

“Knowing the activity of the surrounding businesses, this wastewater originates from either the Primato-P slaughterhouse or the pig farm, or both businesses,” says Iković, explaining that this is occurring mostly because of incorrect handling of animal waste.

“At this moment the pig farm is not polluting the environment in terms of wastewater. Everything we were ordered to do last year we have done,” says Čavor.

 

That the Primato-P slaughterhouse has continued discharging wastewater into the river without a permit, which expired in May of last year, is also confirmed to the CIN-CG/BIRN/Monitor journalist by the owner Panto Vučurović. 

“If an investor does not have a water permit, it cannot begin to function. If an investor does not have a water or ecological permit, but still carries out its activities, it is the same as if you drive a public bus service and do not have a driving licence,” says Iković.

In order for someone to obtain a permit, according to him, he has to prove that wastewater from the production process will not affect the quality of the river. For this reason, he says, it is very important that the competent institutions have qualified officers who will be able to assess all the data which the investor submits.

When asked who is responsible for the fact that some companies can discharge wastewater into the river without a permit, the Water Authority points its finger at the business owners: 

“It is the entrepreneur, or person who carries out the activity and does not put into effect the measures stipulated by law. However, when it is determined that the law or another rule has been violated, or that standards and norms are not being followed, the water inspector takes institutional measures and actions in line with Article 163 of the Law on Water Resources.”

In that article of the law it states that the inspector would also be able to prohibit a company from working if it does not have the necessary water permit.

In the last four years the work of the Primato-P slaughterhouse has been temporarily suspended for the reason that the wastewater had a concentration of harmful matter greater than the maximum allowed level. 

During one of the last inspections of the slaughterhouse on 29 May, inspectors determined that there was no device for measuring the quantity of water discharged into the Zeta.

The slaughterhouse owner Panto Vučurović, in a telephone conversation on the eve of the publication of this investigation, claimed that the device was recently installed, so they are waiting for the competent inspector to go to the field to determine the factual situation. 

In fact, the fact that they do not possess this device and the fact that it is not clear who manages the communal drains for atmospheric runoff (into which many companies’ wastewater drains) are the reasons why, according to Vučurović, they do not have a water permit. The application for obtaining that document will be submitted when all the conditions are satisfied.

Although Vučurović claims that their water treatment system is functioning and that only treated water is discharged into the Zeta, in February of this year the inspection determined that blood was flowing into the river from the slaughterhouse. A fine of €1,400 was issued to the responsible individual in the company Primato-P for this. 

A blind eye turned to polluters 

During 2018 and 2019, no one from the territory of Danilovgrad submitted data on the discharging of polluting matter to the Agency for Environmental Protection even though they were obligated to do this by the Law on the Environment and the Rulebook on the Detailed Content and Manner of Maintaining the Cadastre of Environmental Polluters.  

“The two biggest polluters – Niksen-Čavor pig farm and Lazine Dairy – do not have ecological compliance. For this reason alone, they were not allowed to begin working, but for years they have been using the River Zeta as a place to dump their waste,” says Iković. 

In an interview with CIN-CG/BIRN/Monitor, Dragan Čavor said that a process was underway before the competent authority of the municipality of Danilovgrad, after which it would be known whether it was necessary to make a study on environmental impact assessment.

The dairy responded for CIN-CG/BIRN/Monitor, saying that since 2003 they have had ecological compliance issued on the basis of an assessment of the effect on the environment, which was also undertaken 17 years ago. Iković, however, claims that the dairy must carry out a new study. The new Law on Assessment of the Effect on the Environment from 2008, he says, is now in effect and the dairy has exceeded the capacities stated in the old study.

In the opinion of this biologist, the dairy’s document from 2003 was not valid either: “The content itself is such that the processor of the documentation and the responsible person who gave consent for this document should be processed, because they allowed the Zeta to be poisoned from the moment the dairy began to work.”

For this reason, he says, the failure to solve this problem “points to cooperation between the institutions and the polluters”.

“This says that the primary polluters are the institutions, because they are paid to guarantee a healthy environment and the health of the citizens,” says Iković.

An interlocutor from one of the government services, who is aware of events in this field, points to the lack of water cadastres – among which would also be a cadastre of polluters – as the biggest problem.

“There is no information system yet. The water authorities are at fault for this,” he says. 

According to the Law on Water Resources, in Article 159, it states that “the water information system (…) is established and maintained by the competent administrative body”, in this case the Water Authority.

Our interlocutor notes that these “information systems”, i.e. the list of polluters, are essential for the inspection body to go out onto the field and check anyone who is potentially polluting the rivers.

“A cadastre of polluters is the basis for the work of the inspector. Without that list they can work only on the basis of complaints, but if they examine the terrain then they will come across polluters. However, all polluters need to be recorded so that the inspectors can know whom to monitor,” CIN-CG/BIRN/Monitor’s source states.

Besides the lack of cadastres, he notes that “those who issue work permits often neglect to make sure that businesses submit to them all the necessary documentation”. So, it often happens, he says, that someone begins to work without having all the necessary permits – a water permit or even a water treatment system.

“Either the officials are abusing their position, or are not getting too involved,” he says. 

What’s left is cleared up by poachers

What the polluters haven’t done to the Zeta, poachers have, say CIN-CG/BIRN’s interlocutors. 

The river is home to the softmouth trout, an endemic and protected species in Montenegro. 

Thirty-five years ago, according to ichthyologist Danilo Mrdak, this was the most abundant type of trout in the Zeta.

“Now we can only hope that as many as a few hundred of this fish remain. For six years we have failed to catch one, and I have not heard of any angler managing it either,” says Mrdak for CIN-CG/BIRN/Monitor. 

The vice president of the Municipality of Danilovgrad, Ilija Grgurović, speaks worriedly about what is happening to the Zeta. He claims that “poaching is also blossoming nowadays”. 

“This fish is in such a bad state that it is facing extinction,” says Grgurović.

The business association “For the Breeding, Protection and Hunting of Game and Fish” Danilovgrad, which should be looking after the fish stocks, notes Grgurović, has five employees, of which three are poorly-equipped game wardens, on the verge of retirement.

“They were not up to the task… We have not succeeded in prosecuting a single poacher for years now… We cannot get hold of data on how many poachers there are, but there are definitely too many… There are poachers, but we have no proof. Only alerts and reports,” says Grgurović. 

Mrdak claims that fish in the Zeta are threatened due to poachers and poor monitoring by the competent authorities.

“Truth be told, the common nase has appeared again, there are a lot of chub and also eels, but with the state of crayfish and marble trout, and especially softmouth trout, it is time to sound every possible alarm if we want to continue to have them in the Zeta,” says Mrdak.  

In December 2019, after the “Study of the Protection of the Protected Natural Resources of the River Zeta” was produced, it was decided that fishing would be banned on the river except around the bridges in Danilovgrad and Spuž. It will be like this for the next three years.

Nemanja ŽIVALJEVIĆ

„Vrlo loš status” koji je Zeti, poslije ispitivanja, dodijelio Hidrometeorološki zavod Crne Gore blagi je opis zagađenosti zbog koje mještani strahuju da češće obolijevaju. Stručnjaci tvrde da postoji sadejstvo institucija i zagađivača 

Stanovnici sela Grbe kod Spuža razmišljaju da napuste svoja imanja i potraže drugo, manje opasno mjesto. Oni žele ono što smatraju da se stiče rođenjem - pravo na čist vazduh, vodu i hranu. 

„Pravo na život, ništa drugo“, kaže mještanin Goran Đuričković.

Njihovi preci dijelili su imanja nasljednicima, tako da svako dobije parče koje izlazi na obalu. Zato su, posjedi uz Zetu uglavnom dugački, a uski. 

Ova pritoka Morače i dio Jadranskog sliva, duga 86 kilometara, nastaje od voda sa sjevera države koje poniru u Nikšičkom polju. Prečišćene u utrobi zemlje pojavljuju se kod mjesta Glava Zete. Nekada bogata ribom i biljnim svijetom, u donjem toku, umjesto izvora života, postala je opasni kanal u koji se slivaju otpadne vode brojnih kompanija. Riblji fond je gotovo uništen, a mještani strahuju da je i njihovo zdravlje ugroženo.

„Tražili smo od Instituta za javno zdravlje Crne Gore da izvrši kontrolu zdravlja ljudi sa tog područja, jer nekoliko godina imamo veliku smrtnost zbog karcinoma, što nije bilo u ranijim godinama. Iz Instituta su nam saopštili da sada ne mogu da se izjasne u vezi ovog zahtjeva zbog povećanog obima posla usljed epidemije koronavirusa“, kaže Đuričković za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore, Balkansku istraživačku mrežu i Monitor (CIN-CG/BIRN/Monitor). 

Iz Instituta nijesu odgovorili na pitanja o tome imaju li i kada namjeru da provjere navode mještana Grba i zašto to do sada nije urađeno.

Za ovakvo stanje, kako je pokazalo istraživanje CIN-CG/BIRN/Monitor, odgovorni su prije svih Uprava za vode, Agencija za zaštitu životne sredine, inspekcijske službe i Vladini resori koji dopuštaju rad ozbiljnih zagađivača, iako te kompanije često nemaju ekološku saglasnost, vodnu dozvolu i druge dokaze o kvalitetu materija koje ispuštaju u rijeku i uticaju na životnu okolinu.

Uprava za vode, još nema ni registar zagađivača. Iz cijevi kompanija kojima ova Uprava nije izdala dozvolu, novinar CIN-CG/BIRN/Monitor uvjerio se da ipak izlaze otpadne vode. 

Laboratorije bez opreme

Specijalistička veterinarska laboratorija u oktobru prošle godine ispitivala je izlovljenu ribu iz Zete. Poslije kuvanja, utvrdili su „neprijatan miris nesvojstven za tu vrstu ribe“.

Ispitivanja Odsjeka za kvalitet voda Hidrometeorološkog zavoda Crne Gore (HMZCG) tokom 2019. godine pokazala su da Zeta ima veoma loše fizičko-hemijske i biološke karakteristike. Posljednji put analiza je rađena u novembru prošle godine.  

„Vrlo loš status imale su vode rijeka Morače, Bojane, Ćehotine i Zete. Loš status imale su vode Cijevne, Gračanice, Lima, Lješnice, Ljuboviđe i Ibra, i to su dionice donjih tokova“, stoji u analizi. Ona pokazuje i da u Zeti ima manje beskičmenjaka koji su osjetljiviji na zagađeno okruženje! Uzorci su uzeti „u blizini ušća u Moraču, na Vranjskim njivama“.    

Iz HMZCG nisu mogli da odgovore kako se „vrlo loš status” odražava na riblji fond i poljoprivredne proizvode sa njiva koje se navodnjavaju iz rijeke, samim tim i na zdravlje stanovništva.  

„Zavod tehnički nije opremljen za ova uzorkovanja i rad analiza. Ali, ova ispitivanja će se morati vršiti, opremanjem laboratorije Zavoda ili angažovanjem drugih laboratorija“, rekla je za CIN-CG/BIRN/Monitor Nevenka Tomić, načelnica Odjeljenja za kvalitet voda u HMZCG. 

U Agenciji za zaštitu životne sredine su, ipak, označili izvore zagađenja koja utiču na riblji fond: „komunalne otpadne vode, uglavnom opterećene organskim materijalom, farma svinja, farma kokošaka, mljekara Lazine, klanica, gradska naselja“.  

I novinar CIN-CG/BIRN/Monitor, ploveći čamcem Zetom 16. jula od danilovgradskog mosta do mjesta Grbe, uočio je brojne cijevi iz kojih se otpad izliva u rijeku. 

Pored odvoda gradske kanalizacije, tu su i cijevi iz kamenoloma Mermer i Šišković, mljekare Lazine, sirare Monte Bianco, klanice Primato-P, farme svinja Neksan-Čavor, Uprave za izvršenje krivičnih sankcija...

Iz većine cijevi otpadne vode su mutile rijeku, a širio se i neprijatan miris.  

Tog dana nije bilo otpadne vode iz odvoda kompanija Primato-P i Eurozox, koje su to radile u prethodnom periodu.

Dozvole istekle, kompanije rade

Upravo zbog ovakvih, ili još alarmantnijih slika bilježenih tokom prošle godine, mještani Grba, mjesecima su protestovali. 

„Kao djeca, nismo išli na izvore ili kućama, nego smo pili iz Zete. Danas ne možemo da se primaknemo rijeci koliko je zagađena, a kamoli da uđemo da se okupamo, ili da pijemo iz nje“, kaže Đuričković.

On i njegove komšije bunili su se zbog nesnosnog mirisa koji se širi sa obližnje farme svinja, ali i zbog otpadnih voda sa farme i iz susjedne klanice Primato-P. 

U oktobru prošle godine mještani su podnijeli i krivičnu prijavu protiv Dragana Čavora, vlasnika kompanije Niksen-Čavor, tvrdeći da njegova farma zagađuje životnu okolinu. Iz Osnovnog državnog tužilaštva u Podgorici su utvrdili da „nema osnova za preduzimanje krivičnog gonjenja  protiv bilo kojeg lica, zbog bilo kojeg krivičnog djela za koje se goni po službenoj dužnosti”.

„Nas sistem ne štiti... Tražimo da se na sva privredna društva zakon primijeni“, ističe Đuričković. 

Zakon propisuje da svaka kompanija koja bi mogla da utiče na ekosistem Zete mora da posjeduje sistem za prečišćavanje otpadnih voda, kao i vodnu dozvolu. Trebalo bi da je urađen i elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu na koji saglasnost, zavisno od nadležnosti, daju Agencija za zaštitu životne sredine ili organ lokalne uprave.

Iz Uprave za vode za CIN-CG/BIRN/Monitor, rekli su da od svih preduzeća čije su cijevi sprovedene u Zetu na teritoriji Danilovgrada, vodne dozvole imaju samo kamenolomi Mermer i Šišković, Zeta Energy, Senca, Eko Petrol i Jugopetrol. Dobili su ih na 10 godina i važeće su u ovom trenutku. 

Kompanije zbog kojih su se bunili mještani Grba Niksen-Čavor i klanica Primato-P nemaju važeće dozvole za ispuštanje otpadnih voda u Zetu. Krajem maja 2018. godine dobile su privremene dozvole koje više ne važe.  

„Navedene privremene vodne dozvole izdate su na period od 12 mjeseci i iste su istekle 31.05.2019. godine“, saopštili su iz Uprave za vode.

Vlasnik farme svinja Dragan Čavor za CIN-CG/BIRN/Monitor tvrdi kako više nemaju obavezu da imaju vodnu dozvolu jer od decembra 2019. godine nisu u Zetu ispustili „ni kap otpadnih voda”. Sada je, kaže, u funkciji separator koji otpad odvaja na čvrsto đubrivo i vodu koja im služi za navodnjavanje.

„Kako ne ispuštamo vodu u Zetu, nema potrebe da imamo vodnu dozvolu“, pojašnjava Čavor.

On, ipak, nema odgovor na pitanje - ko je onda ispustio otpadne vode u Zetu u Grbama 16. jula ove godine. U to se uvjerio i novinar CIN-CG/BIRN/Monitor koji je napravio snimak. Na mjestu gdje su se ranije iz farme svinja i klanice ispuštale otpadne vode, izlivala se braonkasta tečnost, sa jakim mirisom svinjskog izmeta. 

„Moralno, materijalno i krivično tvrdim da te otpadne vode više ne idu sa farme, a odakle idu neka ustanove nadležne institucije. Tehnički nije izvodljivo, jer je naš odvod betoniran uz prisustvo inspektora za vode“, tvrdi Čavor.

Inspekcija za vode je tokom januara i februara ove godine dva puta provjeravala rad farme svinja i utvrdila da se poštuju propisi. 

Vjerovati vlasnicima, ili svojim očima 

Biolog Vuk Iković, ipak, tvrdi da se neprečišćene otpadne vode koje sadrže stajsko đubrivo i mokraću i dalje ispuštaju u Zetu. 

“Znajući djelatnost okolnih preduzeća ova otpadna voda potiče, ili od klanice Primato-P ili od farme svinja, ili od oba preduzeća“, kaže Iković i pojašnjava da se to dešava najviše zbog nepravilnog upravljanja đubrivom i nus proizvodima klanja.

„U ovom trenutku farma svinja ne zagađuje životnu sredinu što se tiče otpadnih voda. Sve što je naloženo polovinom prošle godine da uradimo, mi smo uradili“, kaže Čavor.

Ispuštanje otpadnih voda u rijeku bez dozvole koja je istekla u maju prošle godine nastavlja klanica Primato-P, što je novinaru CIN-CG/BIRN/Monitor potvrdio i vlasnik Panto Vučurović. 

„Ukoliko investitor nema vodnu dozvolu ne može početi sa radom. Ako investitor nema vodnu, ili ekološku dozvolu, a pritom obavlja svoje djelatnosti, isto je kao da vozite autobus javnog prevoza, a nemate vozačku dozvolu”, kaže Iković.

Da bi neko dobio dozvolu, prema njegovim riječima, mora da dokaže da otpadne vode iz proizvodnog procesa neće uticati na kvalitet rijeke. Zato je, kaže, vrlo bitno da nadležne ustanove imaju kvalifikovane službenike koji će umjeti da procijene sve podatke koje dostavlja investitor. 

Na pitanje, ko je odgovoran za to što neke kompanije bez dozvole mogu da ispuštaju otpadne vode u rijeku, iz Uprave za vode prstom upiru na privrednike: „Odgovoran je preduzetnik, odnosno pravno lice koje obavlja djelatnost i ne sprovodi mjere propisane zakonom. Međutim, kada se utvrdi da je povrijeđen zakon ili drugi propis, ili da se ne poštuju standardi i normativi, inspektor za vode preduzima upravne mjere i radnje u skladu sa čl. 163 Zakona o vodama“.

U tom članu piše da bi nekoj kompaniji inspektor mogao da zabrani i rad ukoliko nema potrebnu vodnu dozvolu. 

U protekle četiri godine klanici Primato-P je dva puta privremeno obustavljan rad, zbog toga što su otpadne vode imale koncentraciju štetnih materija veću od maksimalno dozvoljenih. 

Tokom jedne od posljednjih kontrola klanice, 29. maja ove godine, inspektori su utvrdili da nema uređaj za mjerenje količine vode koja se ispušta u Zetu.

Iz klanice su, uoči objavljivanja ovog teksta, u telefonskom razgovoru za CIN-CG/BIRN/Monitor rekli da je taj uređaj nedavno instaliran, pa čekaju da nadležni inspektor izađe na teren kako bi utvrdio činjenično stanje. 

To što do skoro nisu imali mjerač i što nije jasno ko upravlja zajedničkim odvodom za atmosfersku kanalizaciju (u koji se slivaju otpadne vode više kompanija) razlog je, kazao nam je ranije vlasnik klanice Panto Vučurović, što nemaju vodnu dozvolu. Zahtjev za dobijanje tog dokumenta predaće kada budu ispunjeni svi uslovi. 

Iako Vučurović tvrdi da njihov prečistač funkcioniše i da se u Zetu uliva samo prečišćena voda, u februaru ove godine inspekcija je utvrdila da se iz klanice u rijeku izliva krv. Zbog toga je odgovornoj osobi u kompaniji Primato-P izrečena kazna od 1.400 eura. 

Zagađivačima se gleda kroz prste

Tokom 2018. i 2019. godine Agenciji za zaštitu životne sredine niko sa teritorije Danilovgrada nije dostavio podatke o ispuštanju zagađujućih materija iako su bili obavezni Zakonom o životnoj sredini i Pravilnikom o bližem sadržaju i načinu vođenja katastra zagađivača životne sredine. 

„Dva najveća zagađivača - Farma svinja Niksen-Čavor i Mljekara Lazine nemaju ekološke saglasnosti. Samim tim nijesu mogle ni početi sa svojim radom, ali one već godinama koriste rijeku Zetu kao mjesto za istovar svog otpada“, kaže Iković. 

Dragan Čavor je u razgovoru za CIN-CG/BIRN/Monitor kazao da je u toku proces pred nadležnim organom opštine Danilovgrad nakon kojeg će se znati da li je potrebno da rade elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu. 

Iz mljekare su odgovorili za CIN-CG/BIRN/Monitor, da od 2003. godine imaju ekološku saglasnost izdatu na elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu koji je, takođe, urađen prije 17 godina. Iković, međutim, tvrdi da mljekara mora da uradi novi elaborat. Na snazi je, objašnjava on, novi Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu iz 2008. godine, a mljekara je prevazišla kapacitete navedene u starom elaboratu.

Prema mišljenju ovog biologa, ni dokument mljekare iz 2003. godine nije bio valjan: „Sami sadržaj je takav da obrađivača dokumentacije i odgovorno lice koje je dalo saglasnost na ovakav dokument treba procesuirati, jer su dozvolili trovanje Zete od momenta otkad radi mljekara”. 

Zato, ističe on, nerješavanje ovog problema „upućuje na saradnju institucija i zagađivača“.

„To govori da su primarni zagađivači institucije, jer su plaćene da obezbijede zdravu životnu sredinu i zdravlje građana“,  kaže Iković.

Sagovornik iz jedne vladine službe, upućen u dešavanja u ovoj oblasti, kao najveći problem navodi to da ne postoje vodni katastri, među kojima je i katastar zagađivača. 

„Informacionog sistema još nema. Upravljač vodama je za to kriv“, kaže on.

Prema Zakonu o vodama, a u članu 159, navodi se da „vodni informacioni sistem (...) uspostavlja i vodi nadležni organ uprave“, u ovom slučaju Uprava za vode.

Naš sagovornik napominje da su ti „informacioni sistemi“, tj. spisak zagađivača, neophodni da inspekcijski organi izađu na teren i provjere one koji potencijalno štete rijekama. 

„Katastar zagađivača je baza za rad inspektora. Bez tog spiska oni mogu da rade samo na osnovu prijave, ili ako pretražuju teren, pa naiđu na zagađivača. Ipak, svi zagađivači treba da budu evidentirani kako bi inspektori znali koga da kontrolišu“, navodi izvor CIN-CG/BIRN/Monitor.

Pored nepostojanja katastara, on napominje da „davaoci dozvola za rad često propuste da im preduzeća dostave svu potrebnu dokumentaciju“. Tako se često dešava, kaže on, da neko počne da radi a da nema sve potrebne dozvole – vodnu dozvolu ili čak prečistač vode.

„Ili činovnici zloupotrebljavaju položaj, ili se ne udubljuju previše “, kaže on. 

Što ostane, dokrajče krivolovci

To što Zeti nijesu uradili zagađivači, učinili su krivolovci, kažu sagovornici CIN-CG/BIRN/Monitor. 

U njoj je i stanište mekousne pastrmke, endemične i zaštićene vrste u Crnoj Gori. 

Prije 35 godina, kaže ihtiolog Danilo Mrdak, to je bila najbrojnija vrsta pastrmke u Zeti. 

„Sada, daj Bože da je ostalo par stotina jedinki. Mi evo šest godina nismo uspjeli da je uhvatimo, a nisam čuo da je to uspio niti jedan sportski ribolovac“, kaže Mrdak za CIN-CG/BIRN/Monitor. 

Potpredsjednik opštine Danilovgrad Ilija Grgurović sa zabrinutošću govori o onome što se dešava Zeti 

„Riba je u tako lošem stanju da je dovedena pred istrebljenje“, kaže Grgurović.

Privredno društvo Za uzgoj, zaštitu i lov divljači i riba, Danilovgrad koje bi trebalo da brine o ribljem fondu, napominje Grgurović, ima pet zaposlenih od koji su tri loše opremljena lovočuvara pred penzijom.

„Nisu mogli da odgovore tom zadatku… Mi nismo uspjeli da osudimo nijednog krivolovca godinama unazad… Ne možemo da dođemo do podataka koliko ima krivolovaca, ali ih svakako ima previse… Krivolova ima, ali nemamo dokaza. Samo dojava i prijava“, kaže Grgurović. 

Mrdak tvrdi da je riba u Zeti je ugrožena zahvaljujući krivolovcima i slaboj kontroli nadležnih.

„Istini za volju, ponovo se pojavio skobalj, ima dosta i klijena pa i jegulje, ali je stanje sa potočarom i glavaticom, a naročito sa mekusnom zrelo za paljenje svih mogućih alarma ukoliko želimo da ih i dalje imamo u Zeti“, kaže Mrdak.  

U decembru 2019. godine, nakon što je urađena Studija zaštite zaštićenog prirodnog dobra rijeke Zete, odlučeno da se na rijeci zabrani ribolov osim oko mostova u Danilovgradu i Spužu. Tako će biti naredne tri godine.

Nemanja ŽIVALJEVIĆ