DA LI SE IZMJENE GRANICA PARKA PRIRODE RIJEKA ZETA TRAŽE ZBOG PRIVATNIH INTERESA:
Dok se čeka na zaštitu, rizik od devastacije raste

Opština Danilovgrad već pet godina krši obaveze proistekle nakon proglašenja zaštićenog područja, a sad traže i promjene granica

Tijana LEKIĆ

Iako je prošlo pet godina od proglašenja Parka prirode (PP) Rijeka Zeta, Opština Danilovgrad nije preuzela zakonske obaveze i uspostavila djelotvoran sistem zaštite ovog područja. Ni novo rukovodstvo Danilovgrada, na čelu sa Pokretom Evropa Sad (PES), koje je krajem 2022. došlo na vlast, nije preduzelo ništa na tom polju. Štaviše, oni su ranije ove godine od Agencije za zaštitu životne sredine (EPA, u daljem tekstu Agencija) tražili izmjene granica zaštičenog područja.

Agencija, koja je 2019. odredila opseg zaštićene teritorije u Studiji zaštite PP Rijeka Zeta, odbila je zahtjev za reviziju granica, potvrdili su za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) iz tog organa.

Kako objašnjavaju, izmjene granica bi bile protivzakonite. ,,Zakonski propisi predviđaju da se pristupi reviziji zaštićenog područija samo ako je došlo do izmjena u stanju životne sredine. Ovom organu nije poznato da je do toga došlo”, kazali su iz Agencije za CIN-CG.

Iz Opštine Danilovgrad nijesu odgovarali na pitnja CIN-CG-a zašto su predlagali izmjene granica zaštićenog područja.

,,Sve ukazuje na to da se radi o lobiranju ljudi iz opštine u korist investitora koji su zainteresovani za izgradnju objekata na zaštićenom zemljištu“, objašnjava za CIN-CG ekolog i biolog Vuk Iković, odbornik pokreta Preokret u Skupštini Opštine Danilovgrad.

Na sjednicama Skupštine Opštine Danilovgrad mogli su se čuti i predlozi za ukidanje PP Rijeka Zeta, koji su dolazili od predsjednika opštine Aleksandra Grgurovića, ali i drugih odbornika.

Prošle godine pokrenuta je i peticija za ukidanje PP Rijeka Zeta, ali ipak je nije potpisao dovoljan broj ljudi. Iković je uvjeren da iza inicijative stoji interesna skupina iz rukovodstva opštine. ,,Postupanje pojedinaca iz opštinske vlasti predstavlja zloupotrebu moći, jer bi promjene granica služile isključivo interesima pojedinaca”, kazao je Iković.

PP Rijeka Zeta proglašen je parkom prirode zbog svojih ambijetalnih i bioloških karakteristika. Ima bogat biodiverzitet, a mnoge vrste su zaštićene.

Opština Danilovgrad ignoriše obavezu zaštite

Nakon što je Skupština Crne Gore krajem 2019. donijela odluku o proglašenju PP Rijeka Zeta, Opština Danilovgrad bila je u obavezi da u roku od šest mjeseci osnuje Privredno društvo za upravljanje parkom, a tri mjeseca nakog toga da donese i Plan upravljanja. Međutim, ništa od toga se još nije desilo.

Time Opština Danilovgrad već gotovo pet godina krši Zakon o zaštiti prirode, a prostor je pod prijetnjom od različitih vrsta devastacije: urbanizacije, zagađenih industrijskih voda, smeća. ,,Jedini izlaz iz situacije je da Opština Danilovgrad shvati da se nalazi u jednom od najvažnijih prostora biodiverziteta u cijeloj državi i da konačno počne da primjenjuje zakonske obaveze zaštite”, kažu iz Agencije.  

Iz ove opštine pak tvrde da plan upravljanja nije još donesen zbog kompleksnosti procedure. ,,Prije donošenja plana, potrebno je uspostaviti privredno društvo koje će upravljati parkom. Radimo na stvaranju neophodnih uslova za to, nakon čega će se pristupiti izradi Plana”, kazali su iz PR službe Opštine Danilovgrad za CIN-CG.  

Iković objašnjava da je tim naučnika još prije dvije godine dostavio Predlog plana upravljanja Opštini Danilovgrad. ,,Međunarodna organizacija The nature conservacy (TNC), finansirala je više istraživačkih projekata u vezi sa rijekom Zetom, kao i izradu Predloga plana upravljanja parka prirode. Ovaj dokument skuplja prašinu u kancelariji gradonačelnika”, kaže Iković, koji je kao biolog bio dio tima koji je radio na predlogu plana.

,,PP Rijeka Zeta proglašeno je za zaštićeno područje isključivo kako bi se podigao kvalitet života u Opštini Danilovgrad, da bi se zaštitila međunarodno značajna staniša i da bi od te zaštite profitirala cijela opština”, kažu iz Agencije. Kako ističu, ne postoji opravdanje što ni nakon pet godina nema upravljačke strukture.

Iz Agencije ističu pozitivan primjer Opštine Podgorica, koja je, u manjem obimu, takođe nadležna za upravljanje PP Rijeka Zeta. ,,Oni su uspjeli da  uspostave određenu upravljačku strukturu i sistem zaštite”, objašnjavaju iz Agencije.

Od 80 zaštićenih područja Crne Gore, samo su 22 zaštićena po svim zakonskim procedurama zaštite, navodi se u ,,Analizi nedostataka postojeće politike i prakse koja se odnosi na upravljanje zaštićenim područjim”, koju su prošle godine sproveli Parkovi Dinarida i TNC. Samo 53 zaštićena područja imaju upravljačko tjelo, a svega osam ima validni plan upravljanja, navodi se u Analizi.

Kontradiktorni planovi plodno tle za malverzavcije

Opština Danilovgrad nije uksladila Odluku o proglašenju PP Rijeka Zeta sa prostorno-urbanističkim planom (PUP) opštine. Posljedica toga je da se ne zna koje su tačno granice parka, pa se ne zna ni koju su objekti dozvoljeni za gradnju i gdje. 

Posebno je komplikovano to što nijesu jasno određene druga i treća zona zaštite, jer u drugoj zoni nije dozvoljena gradnja stambenih i poslovnih objekata, dok u trećoj jeste.

Ipak iz Opštine Danilovgrad tvrde da nijesu nadležni za problem dokumenata koja su sami proglasili. ,,Agencija za zaštitu životne sredine je nadležna za tehničku i stručnu korekciju grešaka u preklapanju zona”, kažu za CIN-CG.

Iz Agencije za zaštitu životne sredine pak kažu da su granice zaštićenog područja jasno zacrtane 2019. i da se kao takve moraju poštovati. Tada je hiljade parcela stavljeno pod zaštitu. ,,Opštini Danilovgrad je 2019. godine od strane Uprave za katastar i državnu imovinu dostavljen spisak parcela koje se nalaze u okviru zaštićenog područja”, navode iz Agencije.

,,Neophodno je da se PUP uskladi sa Odlukom PP Rijeka Zeta, kao što je to urađeno u Podgorici”, ističe Iković. U Podgoričkom dijelu parka postojao je sličan problem, objašnjava on. ,,Podgorički dio PP Rijeka Zeta takodje nije bio usaglašen sa PUP-om Glavnog grada. Zato je donesena odluka koja stavlja van snage dio PUP-a koji se odnosi na zaštićene zone”, navodi Iković.

Posljedice mogu biti ozbiljne

Dok Opština Danilovgrad izbjegava uspostavljanje režima zaštite, u PP Rijeka Zeta cvijetaju zagađenje, nelegalna gradnja, odlaganje otpada, krivolov, objašnjava Iković.

,,Bespravna urbanizacija prijeti održivosti ekosistema PP Rijeka Zeta, jer dovodi do uništavanja staništa životinjskih i biljnih vrsta”, kaže Iković.

Naročito je problem neplanska, raspršena gradnja. ,,U tom slučaju se za svaki objekat iznova dovodi put, vodovodna mreža, elektro i kanalizaciona mreža, što je negativni pritisak za staništa i poljoprivredu”, ističe Iković.

,,S obzirom na to da granice parka nijesu još markirane na terenu, niti se nalaze u katastarskom operatu, ne postoji spisak bespravno izgrađenih objekata po zonama unutar parka prirode”, kažu za CIN-CG iz Sekretarijata za urbanizam Opšitine Danilovgrad. Kazali su da ne posjeduju ni spisak vlasnika parcela u zaštićenim zonama parka.

Iz Osnovnog suda u Danilovgradu potvrdili su za CIN-CG da od 2020. godine do danas “nije bilo formiranih predmeta koji se tiču protivpravne gradnje, ilegalnog odlaganja građevinskog otpada, ni zagađenja životne sredine otpadom u PP Rijeka Zeta”.

Zbog nedostatka plana upravljanja ne zna se ni koji su tačno objekti dozvoljeni za gradnju. Tako je na primjer, prema Odluci o proglašenju, u drugoj zoni zaštite dozvoljena izgradnja turističke infrastrukture “koja je u funkciji očuvanja prirode”. Ipak iz Opštine Danilovgrad objašnjavaju da će tek plan upravljanja tačno definisati šta će se sve potpadati pod takvu infrastrukturu. Do tada je ova klauzula ostavljena na slobodno tumačenje vlasnicima parcela.

Plan upravljanja zakonski treba da sadrži detaljnu strategiju zaštite - dugoročne ciljeve zaštite i održivog razvoja, mjere zaštite, očuvanja, upravljanja, unaprjeđivanja i korišćenja zaštićenih područja… Bez ovog dokumenta nemoguće je organizovano pristupiti zaštiti.

Ne koristi se potencijal za biopoljoprivredu

Studija zaštite PP Rijeka Zeta predviđa da veliki dio površine bude zaštićen kao biopoljoprivredno zemljište, koje će doprinjeti organskom uzgoju, ali i turizmu. Ipak, ovo zemljište se trenutno pretvara u građevinsko, upozoravaju iz Agencije.

Gotovo polovina površine PP predstavlja plodno poljoprivredno zemljište, navodi se u Socio-ekonomskoj studiji PP Rijeka Zeta koju je 2021. izradila Agencija. Od ostalih površina, najznačajnije su šume koje zauzimaju 32 odsto površine, dok naselja zauzumaju svega oko 14 odsto. Posljednjih godina obim poljoprivredne proizvodnje opada, a širi se gradnja, navodi se u Studiji.

Projekat PP Rijeka Zeta usaglašen je sa evropskom Zelenom agendom za Zapadni Balkan, koja predviđa tranziciju sa tradicionalnog modela na održivu ekonomiju.  Potpisivanjem Deklaracije o Zelenoj agenda, 2020. zemlje Zapadnog Balkana su se obavezale da će sprovoditi mjere u oblasti sprečavanja klimatskih promjena i zagađenja, razvoja energije, saobraćaja i cirkularne ekonomije, kao i razvoja biodiverziteta, održive poljoprivrede i proizvodnje hrane.

Ni iz Opštine Danilovgrad, ni iz Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠV) nijesu odgovorili na pitanje CIN-CG-a da li planiraju subvencije za razvoj poljoprivrede u PP Rijeka Zeta.

Iković objašnjava da je poljoprivrednim domaćinstvima neophodna podrška nadležnih organa. ,,Privatnici koji imaju vrijedno zemljište u zaštićenoj zoni uglavnom nijesu stimulisani da se bavi poljoprivredom. To bi zahtijevalo velike investicije, a od poljoprivrede može da se zaradi uglavnom tek nakon tri do pet godina. Zato građani radije prodaju zemlju”, kaže Iković.

U Danilovgradu raste broj seoskih domaćinstava koja su orijentisana na seoski turizam, i sve veći je broj zainteresovanih za kampove i sportove na vodi, kaže Iković. ,,Ove aktivnosti su razvojna šansa Danilovgrada. Na nama je da iskoristimo resurse i povećamo vrijednost naše ravnice i rijeke Zete” kaže Iković.

Još neriješen problem otpadnih voda

Jedan od najznačajnijih problema u području PP Rijeka Zeta godinama predstavljaju otpadne vode, posebno iz industrijsko-proizvodnih pogona.

Da bi poslovala u jednom parku prirode proizvođači moraju imati neophodne ekološke saglasnosti.

Farma svinja u Spužu još nema saglasnost na elaborate o procjeni uticaja na životnu sredinu, dok je klanica “Primato P” dobila rješenje da izrada ovog elaborata nije potrebna, potvrdili su za CIN-CG iz Opštine Danilovgrad.

Prema tvrdnjama ekologa i stručnjaka “Primato P” je jedan od najvećih zagađivača rijeke Zete.

,,Izlivanje otpadnih voda iz proizvodnih pogona negativno utiče na kvalitet vode i ne ugrožava samo biodiverzitet, već i stanovništvo. Industrijske vode sadrže različite hemijske zagađivače. Obaveza ugradnja filtera za prečišćavanje otpadnih voda je jedan od mehanizama zaštite”, objašnjava Iković.

Smjernice za sprovođenje Zelene agende za Zapadni Balkan izlivanje otpadnih voda smatraju jednim od najvećih problema. Ulaganje u upravljanje otpadom i đubrivom i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda za ponovnu korist u poljoprivredi jedna je od važnih preporuka.

Socio-ekonomska analiza PP Rijeka Zeta, koju je uradila Agencija, prepoznaje kao glavne vrijednosti ovog područja prisustvo endemiske mekousne pastrmke, kao i drugih endemskih, rijetkih i ugroženih zaštićenih vrsta. Park posjeduje veliku raznolikost staništa, među kojima je Natura 2000, ali i druga važna staništa za određene vrste koja su zaštićene zakonima Evropske unije.

Park pred Ustavnim sudom

U martu ove godine advokat iz Podgorice podnio je žalbu Ustavnom sudu Crne Gore za preispitivanje ustavnosti proglašenja PP Rijeka Zeta, potvrdili su za CIN-CG iz tog suda, ali nijesu htjeli da daju više informacija, jer kako navode, predmet tek treba da se rješava.

Iz Agencije za zaštitu životne sredine (EPA) tvrde da su u toku proglašenja PP Rijeka Zeta ispoštovane sve zakonske procedure u vezi sa informisanjem građana, te da nije bilo velikog broja primjedbi. ,,Nakon javne rasprave, Agencija je dobila svega desetak primjedbi i nijedna nije bila od suštinskog značaja. Uglavnom su građani dostavljali primjedbe o odlagalištima otpada i slično, to jest o faktorima koji ne utiču na proglašenje PP Rijeka Zeta i na granice zaštićenog područja”, naveli su iz Agencije.

,,Kada je prije pet godina Skupština Crne Gore usvojila Odluku o proglašenju PP Rijeka Zeta, bili su svi svjesni da to podrazumijeva i novi model upravljanja, ne samo životnom sredinom nego i ekonomijom. Već tada se znalo da će proglašenje ovog parka otvoriti novi model korišćenja zemljišta u parku prirode”, kaže Vuk Iković.