IZVJEŠTAVANJE MEDIJA O MASOVNOM ZLOČINU NA CETINJU: Neki dolivali so na ranu

Nekoliko crnogorskih onlajn medija objavilo je tekstove o januarskom masovnom ubistvu na Cetinju koji šire govor mržnje, diskriminaciju i dezinformacije, a regionalni tabloidni mediji često kršili etičke standarde

Maja BORIČIĆ

Većina crnogorskih medija je o tragediji na Cetinju izvještavala profesionalno, a neki su zabranili komentare ispod objavljenih tekstova, kako bi spriječili govor mržnje i zloupotrebu tragedije. Uglavnom su regionalni mediji skloni tabloidnom izvještavanju širili štetan sadržaj, opšti je utisak stručnjaka u Crnoj Gori.

Aco Martinović je  ubio 13 ljudi, među kojima i dvoje djece, i teško ranio još troje ljudi na Cetinju. Nakon nekoliko sati, tog prvog januarskog dana 2025, presudio je i sebi. Ovo je drugi masovni zločin u tom gradu za manje od tri godine. Vuk Borilović je u avgustu 2022. ubio desetoro svojih sugrađana, među kojima je takođe bilo dvoje djece, i ranio šestoro ljudi.

Zbog izvještavanja o tragediji od 1. januara ove godine, Savjet Agencije za audiovizuelne medijske usluge Crne Gore (SAMU) nedavno je pokrenuo postupke protiv srpskih televizija „Pink“ i „Happy“, navodeći da su prekršile Konvenciju o prekograničnoj televiziji emitovanjem sadržaja koji ugrožavaju dostojanstvo i podstiču mržnju, netrpeljivost i diskriminaciju na osnovu nacionalne pripadnosti.

U Crnoj Gori na nedostatak odgovornosti i profesionalnog novinarstva ukazuje nekoliko tekstova objavljenih na portalima „Borba“, „Aktuelno“, „Antena M“ i „IN4S“. Ovi članci obiluju uvredljivim i stereotipnim govorom, podstičući nasilje i netrpeljivost među različitim etničkim, vjerskim i nacionalnim grupama.

Na društvenim mrežama pojavili su se brojni komentari i objave koje dehumanizuju Cetinjane, pripisujući tragični događaj kolektivnom mentalitetu grada.

U Višem državnom tužilaštvu u Podgorici za sada su formirana četiri predmeta zbog objava i komentara na društvenim mrežama povodom tragičnog događaja na Cetinju. Iz tužilaštva su za CIN-CG naveli da su predmeti u fazi izviđaja, da se odnose na veći broj lica, te da će se, nakon dostavljanja svih podataka i utvrđivanja identiteta, ocijeniti hoće li se ova lica goniti krivično ili prekršajno.

Prema Zakonu o javnom redu i miru, ko vrijeđa drugog na osnovu nacionalne, rasne ili vjerske pripadnosti, etničkog porijekla ili drugog ličnog svojstva, kažnjava se novčanom kaznom ili zatvorom do 60 dana. Krivično djelo izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, odnosno javno podsticanje na nasilje ili mržnju prema grupi ili članu grupe određene na osnovu rase, boje kože, religije, porijekla, jezika, državne ili nacionalne pripadnosti, predviđa kaznu zatvora od šest mjeseci do pet godina.

Dugogodišnji novinar i predstavnik Sindikata medija Crne Gore Predrag Nikolić za CIN-CG ocjenjuje da se većina medija ponašala korektno i profesionalno nakon tragedije na Cetinju. Njegova koleginica, direktorka Instituta za medije Crne Gore Olivera Nikolić dodaje dase većina medija, posebno u prvim satima tragedije, čuvala senzacionalizma, neprovjerenih informacija, spekulacija sa brojem stradalih i ranjenih i motivima zločina.

“Mediji su vodili računa o bolu porodica i prijatelja stradalih, pretpostavki o motivima zločina, detalja iz privatnog života počinioca”, naglašava ona.

Novinar Predrag Nikolić dodaje da je „mali dio medija je, kroz izjave i analize pojedinih ‘analitičara’, potpirio govor mržnje i nacionalizam koji se nakon Cetinja rasplamsao na društvenim mrežama“.

On dodaje da je problem što institucije nijesu dale odgovore na pitanja koja se tiču ove tragedije, koja je traumatizovala društvo.
„Pa smo, umjesto činjenica, dobili pojedinačne ‘istrage i forenziku’, uglavnom nacionalno obojene, a koje se šire društvenim mrežama“, ocjenjuje Nikolić.

Tragedija je, nažalost, dodaje direktorka Instituta, i ovog puta poslužila pojedinim medijima da na govoru mržnje, zabranjenom govoru, senzacionalizmu, primitivizmu privuku čitaoce i steknu političke poene, u čemu su prednjačili tabloidi i televizije iz Srbije, te pojedine platforme u Crnoj Gori, koje su od ranije prepoznate kao izvor govora mržnje.

Iskoristili tragediju za narative mržnje na nacionalnoj osnovi

Članak pod naslovom „Trinaesta žrtva svetosavskog ritualnog masakra na Cetinju“, objavljen na portalu „Aktuelno“, izazvao je brojne reakcije javnosti i nadležnih.

U ovom članku, koji navodno potpisuje crnogorska dijaspora iz različitih opština u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD), masovno ubistvo se dovodi u vezu sa Srpskom pravoslavnom crkvom (SPC), koja se naziva „svetosavskom sektom“, i povezuje sa ritualnim ubistvima kultova.

Ministarka kulture i medija Tamara Vujović osudila je objavu ovog teksta i ukazala na ozbiljne posljedice koje ovakvi sadržaji mogu imati na društvo. Ona je ocijenila da ovaj tekst „predstavlja direktnu prijetnju našim temeljnim vrijednostima zajedništva i multikulturalnosti“, navela je Vujović u saopštenju za medije.

Vujović je istakla da je većina crnogorskih medija pokazala visok stepen profesionalnosti i odgovornosti u izvještavanju o ovoj tragediji. „Međutim, neodgovorni mediji poput portala ‘Aktuelno’ ovakvim sadržajima ne samo da krše etičke standarde novinarstva, već i prelaze sve granice prava na slobodu izražavanja, što je neprihvatljivo u jednom demokratskom društvu“, navodi se u saopštenju.

Portal „Borba“ je, kao odgovor na ovaj tekst, objavio članak pod naslovom „Raspomamljeni dukljanski fašisti iz daleke Amerike i sa tuđeg korita bljuju na SPC za masakr na Cetinju, govore da je svetosavski ritualni masakr“, koji takođe obiluje agresivnim jezikom, stigmatizacijom i podsticanjem mržnje.

Dan nakon tragedije, na portalu „Antena M“ osvanula je kolumna „Odgovornost za tragediju i one koji joj se slade“, koju potpisuju tri profesora Fakulteta za crnogorski jezik i književnost (FCJK). U kolumni se SPC naziva  „pseudoreligijskom organizacijom“, a premijer Milojko Spajić i ministar unutrašnjih poslova Danilo Šaranović se optužuju da koriste cetinjsku tragediju „za pakleni plan uništenja ove države“, te da se ne zna jesu li „grozomornija“ njihova saopštenja ili „užasne vijesti na novogodišnji dan o broju mrtvih i ranjenih”.

Portal „IN4S“ objavio je tekst „Masovna ubistva u Crnoj Gori: Nacionalna netrpeljivost kao pokretač nasilnih tragedija“. U ovom tekstu, „IN4S“ se osvrnuo na prethodno masovno ubistvo na Cetinju iz 2022. godine, dovodeći motive oba zločina u nacionalni kontekst.

Glavni i odgovorni urednik portala „Raskrinkavanje“ Darvin Murić ukazuje da je portal „IN4S“, regionalno poznat po širenju dezinformacija, pokušao „objasniti“ kako su dvije, ničim povezane tragedije na Cetinju zapravo posljedica nacionalne netrpeljivosti.
„Novo masovno ubistvo na Cetinju, pored rupa u sistemu, ogolilo je i namjere i spremnost tabloida, propagandnih glasila vlasti u Crnoj Gori i Srbiji, ‘divljih’ portala i partijsko/nacionalnih botova na društvenim mrežama da čak i najveće tragedije iskoriste za nacionalistička prepucavanja i ispunjavanje političkih ciljeva... Iako su predstavnici vlasti javno kazali da smrt 13 nedužnih osoba nema veze s politikom i nacionalizmom, krenulo se u dehumanizaciju Cetinja“, ističe Murić u saopštenju za javnost.
On je ukazao i na neprofesionalno i netačno pisanje bosanskohercegovačkog portala „Stav“, beogradskih tabloida „Alo“, „Informer“, kao i „Blica“, „Večernjih novosti“, „Srbija danas“.

U analizi Digitalnog forenzičkog centra (DFC) se navodi da su tabloidi Republika (Srpski Telegraf), Novosti i Kurir koristili ime i djelo Petra II Petrovića Njegoša kako bi tragediju na Cetinju smjestili u širi narativ o „prokletstvima“ i „sudbinskim tokovima“.

“Njegoševe riječi i djela izvlače se iz istorijskog konteksta i koriste za senzacionalističku interperetaciju događaja. Članci aludiraju na Njegoševu „kletvu“ koja navodno „sustiže Cetinje“, pominje se da Njegoševa navodno poslednja želja – kapela na Lovćenu nije ispunjena, stvarajući osećaj da je tragedija na Cetinju dio nekakvog mističnog “prokletstva”. Takođe se sugeriše da je tragedija simbolički povezana sa istorijskim sukobima i temama koje Njegoš obrađuje u svojim djelima”, navodi se u analizi DFC.

Dodaje se i da bez ikakvih dokaza i provjerenih informacija gosti u emisijama na pojedinim srbijanskim televizijama obrazlažu karakteristike i psihološki profil ubice, “dok lider Srpske radikalne stranke Vojislav Šešelj navodi da su svi ubijeni pripadnici satanističke crnogorske crkve i da se vodi sukob oko kuće koja im služi kao crkva”.

Pokrenuti postupci protiv dvije srbijanske televizije

Iz crnogorske Agencije za audiovizuelne medijske usluge saopšteno je da su televizije „Pink“ i „Happy“, od drugog do šestog januara ove godine, izvještavale o tragediji kršeći profesionalne i etičke novinarske standarde, te da su na neprimjeren način, bez iskazivanja saosjećanja, analizirali i pretpostavljali uzroke tragedije.
„Tragičan događaj zloupotrijebljen je kao povod da se, korišćenjem pogrdnih, uvredljivih i uznemirujućih izraza koji podstiču intenzivne negativne emocije, podstakne neprijateljstvo ili diskriminacija. Takođe, omalovažavanje i obezvređivanje pripadnika crnogorske nacionalnosti, negiranje njihovog nacionalnog identiteta i posebnosti prisutno je kroz cjelokupan diskurs“, navodi se u saopštenju Agencije.
Dodaju da se posebno ozbiljno kršenje standarda ogleda u zloupotrebi prava na izvještavanje o tragediji i analiziranje uzroka i mjera za prevenciju sličnih događaja: „na način da se ovaj događaj pokušava objasniti ili opravdati kao rezultat kletvi ili prokletstava, usmjerenih na dio stanovništva, imajući u vidu njihovo etničko i vjersko određenje. Posebno izdvajajući stanovnike podneblja Cetinja, emitovani sadržaji podstiču neprijateljstvo i netrpeljivost te ugrožavaju njihovo dostojanstvo“.
Podsjećaju da, i nakon ranijih sankcija tim televizijama 2020. i 2022. godine, emiteri nastavljaju da krše propisane standarde emitovanjem sadržaja koji podstiču mržnju, netrpeljivost i diskriminaciju.
Od Regulatornog tijela za elektronske medije Srbije (REM) zatraženo je da obavještenje o ishodu preduzetih mjera bude dostavljeno najkasnije u roku od dvije nedjelje od dana dostavljanja obavještenja. „Naglašeno je da, ukoliko se i nakon isteka navedenog roka nastavi kršenje pomenutih standarda, Savjet Agencije će preduzeti mjere ograničavanja programa ovih emitera na teritoriji Crne Gore“, piše u saopštenju.

Brojne nepoznanice prate tragediju

Direktorka Instituta za medije Olivera Nikolić je ukazala da to što su dnevne novine “Vijesti” i “Dan” zabranile komentarisanje tekstova koji se odnose na ovu tragediju je visoko etičan postupak.

“To je pokazatelj i koliko je samoregulacija moćan mehanizam upravljanja profesionalnim sadržajem i usmjeravanja društvene rasprave na suštinska pitanja koja ova tragedija otvara, a ne na mržnju, pitanja identiteta, crkve, podjela i sl.”, ističe direktorka Instituta.

Novinar Predrag Nikolić ukazuje, međutim, da mediji u većini slučajeva nijesu tragali i insistirali na ključnim odgovorima koje javnost želi da zna nakon tragedije.
„Za pohvalu je korektno izvještavanje većine medija, ali nije za pohvalu prećutkivanje brojnih nepoznanica koje prate ovu tragediju“, zaključuje Predrag Nikolić.

Njegova koleginica iz Instituta ocjenjuje da će u kanalisanju ove traume, usmjeravanju dijaloga u konstruktivnom smjeru, analizi šireg konteksta i uzroka problema koji su doveli do dvije tragedije u poslednje dvije i po godine, od velikog značaja biti dalje izvještavanje medija.

“Profesionalnim i etičnim pristupom, dajući glas stručnjacima različitih oblasti i osvjetljavajući problem iz različitih uglova, mediji mogu pomoći u razumijavanju širih uzroka tragedije, oporavku zajednice i prevenciji ovakvih događaja”, ističe direktorka Instituta za medije.

Tragedija pokrenula proteste

Nedovoljan broj policajaca, nesmotrene izjave ministra policije da je masovni zločin bio „situacioni događaj“, te da se građani vrate normalnom funkcionisanju, nekoliko sati nakon tragedije, oprečne informacije, ali i potraga za ubicom koja je trajala satima u malom gradu, dok su građani zaključani u svojim domovima strepili da im ubica ne zakuca na vrata, izazvali su nevjericu, ali i bijes javnosti i traženje odgovornosti za zločin.

Neformalna grupa studenata „Kamo sjutra“ je, nakon tragedije na Cetinju, pokrenula proteste kojima traži smjene ministra unutrašnjih poslova Danila Šaranovića i potpredsjednika Vlade za bezbjednost i odbranu Alekse Bečića.
Traži se i proaktivno djelovanje nadležnih institucija u posjedovanju oružja, poboljšanje institucionalnog pristupa brizi o mentalnom zdravlju, reforma sistema funkcionisanja policijskih struktura, kao i povratak građanskog obrazovanja kao obaveznog predmeta u osnovnim i srednjim školama.